Uyumsuz Başa Çıkma Tepkilerinin Şema Temelli Analizi
1. Başa Çıkma Tepkileri Nedir?
Şemalar tetiklendiğinde birey yoğun duygular yaşar. Bu duygularla başa çıkmak ve içsel acıyı azaltmak için bilinçdışı olarak belirli tepkiler geliştiririz. Ancak bu tepkiler çoğu zaman otomatik, katı ve tekrarlayıcıdır. İşlevsellikten çok kaçınmaya ve kontrol sağlamaya yönelirler.
2. Üç Temel Başa Çıkma Stili:
Şema terapi kuramında uyumsuz başa çıkma yolları üç temel başlıkta toplanır:
- **Teslimiyet (Surrender):** Kişi şemayı kabul eder ve ona göre davranır. Örneğin, “kusurluluk” şeması olan biri sürekli kendini eleştiren insanlarla birlikte olur.
- **Kaçınma (Avoidance):** Kişi şemayla yüzleşmekten kaçınır. Örneğin, “duygusal yoksunluk” şeması olan biri yakın ilişkilerden uzak durur.
- **Aşırı Telafi (Overcompensation):** Kişi şemayı inkar edercesine tersine davranır. Örneğin, “yetersizlik” şeması olan biri aşırı başarı odaklı olur.
3. Teslimiyet Tepkileri:
Bu başa çıkma biçiminde birey şemayı mutlak gerçeklik olarak benimser. “Ben değersizim”, “Ben sevilmem” gibi inançlarla hareket eder. Bu da kişiyi şemayı yeniden doğrulayacak ilişkilerin ve durumların içine iter. Teslimiyet davranışları, şemanın kökleşmesine neden olur.
4. Kaçınma Tepkileri:
Kaçınan birey, şemayla ilişkili duygulardan ve tetikleyici durumlardan uzak durmaya çalışır. Bu, duygusal uyuşma (numbing), madde kullanımı, ilişkilerden kaçınma, işkoliklik gibi yollarla gerçekleşebilir. Ancak kaçınma, duyguların bastırılmasına neden olur ve içsel çatışmayı artırır.
5. Aşırı Telafi Tepkileri:
Bu başa çıkma biçimi, dışarıdan bakıldığında güçlü, kontrolcü, mükemmeliyetçi ya da aşırı eleştirel görünür. Ancak altta yatan şema değişmemiştir. Örneğin “kontrol edemezsem mahvolurum” inancı, kişinin her şeyi planlaması ve duygulardan uzak durmasıyla sonuçlanabilir. Bu durum hem birey hem de çevresi için zorlayıcıdır.
6. Baş Etme Tepkilerinin Fark Edilmesi:
Terapi sürecinde ilk adım, bireyin bu başa çıkma biçimlerini fark etmesidir. “Ne zaman içime kapanıyorum?”, “Hangi durumlarda aşırı tepki veriyorum?”, “Bu davranışım hangi inançla ilişkili?” gibi sorular, kişinin iç görü geliştirmesine yardımcı olur.
7. Alternatif Tepkiler Geliştirmek:
Uyumsuz başa çıkma yollarının yerine işlevsel duygusal regülasyon becerilerinin geliştirilmesi gerekir. Öz-şefkat, duygularla kalabilme, ihtiyaçları açıkça ifade etme ve sınır koyabilme gibi beceriler, şemayı beslemeyen ama kişiyle uyumlu davranış biçimleridir.
8. Terapötik Süreçte Müdahaleler:
Şema terapi, başa çıkma biçimlerini yumuşatmak ve şemanın kökenine inmek için bilişsel yeniden yapılandırma, deneyimsel müdahaleler ve yeniden ebeveynlik teknikleri kullanır. Bu süreçte birey, kendi içsel çocuğunu fark eder ve ona şefkatle yaklaşmayı öğrenir.
Sonuç olarak, uyumsuz başa çıkma tepkileri geçmiş yaraların bugünkü yansımalarıdır. Bu tepkilerle savaşmak değil, onları anlamak ve dönüştürmek iyileşmenin kapısını aralar. Şema temelli terapi, bireyin iç dünyasında daha uyumlu ve esnek yollar inşa etmesine olanak tanır.
