Okul öncesi gelişim döneminde, 0-6 yaş arasını kapsayan erken çocukluk dönemi çocuğun en hızlı geliştiği dönemdir. Çocuğun ilk 6 yılı, bireyin gelişiminin temel taşlarını oluşturması, temel bilgi ve becerilerin bu erken gelişim yıllarında kazanılması nedeniyle büyük önem taşır. Beyin yapısı ve fonksiyonlarının gelişiminin üçte ikilik bölümü 0-4 yaş arasında tamamlanmaktadır. Erken çocukluk dönemindeki deneyimler beynin çalışma biçimi için belirleyicidir.
Bu önemli yıllarda çocuklar, kendilerine sevgi gösteren, uyarıcı bir çevre ve sağlıklı gelişimini sağlayan ebeveynlere ihtiyaç duyarlar. Bu dönemde anne ve babaların çocuğun gelişimine katkıda bulunabilmesi için, çocuğunu iyi tanıması ve doğru gözlemler yapabilmesi gereklidir. Ebeveynler bu gözlemleri değerlendirebilmek için de çocuklarının içinde bulunduğu yaş grubunun gelişim özelliklerini iyi bilmelidirler. Her aşama kendine özgüdür ve her dönem kendine has bir çok kazanımı ve değişimi içerir. İnsan hayatını oluşturan bu dönemleri genel hatlarıyla tanımlamak gerekirse aşağıdaki aşamalardan söz etmek mümkündür.
Okul öncesi eğitim sosyal ve duygusal gelişimi destekleyerek, yetişkinlik döneminde de kişilerin daha üretici ve verimli olmalarını ve sahip oldukları potansiyeli tam olarak kullanmalarını sağlar. Çocukların gelişim özellikleri, bireysel farklılıkları ve yetenekleri göz önüne alan, sağlıklı bir biçimde fiziksel, duygusal, dil, sosyal ve zihinsel yönden gelişimlerini sağlayan, olumlu kişilik temellerinin atıldığı, yaratıcı yönlerinin ortaya çıkarıldığı, çocukların kendilerine güven duymalarının sağlandığı, ebeveyn ve eğitimcilerin etkin olduğu kaliteli bir okul öncesi eğitim programına katılan çocukların diğer çocuklara kıyasla gelecekte okul başarıları daha yüksek, sosyal ve duygusal, sözel, zihinsel ve fiziksel gelişim açısından daha yetkin olduklarını araştırmalar göstermiştir.
GELİŞİM DÖNEMLERİ
Bebeklik dönemi (0-2 yaş)
İlk çocukluk dönemi (3-6 yaş)
Son çocukluk dönemi (7-11 yaş)
Ergenlik dönemi (12-18 yaş)
Gençlik dönemi (19-30 yaş)
Yetişkinlik dönemi (31-65 yaş)
Yaşlılık dönemi (66-80 yaş)
İhtiyarlık dönemi (80 yaş sonrası)
Gelişim dönemlerini bilmenin yararı nedir?
Belirli bir gelişim döneminde kazanılması ve değiştirilmesi gereken tüm özellikler ve davranışlara “gelişim görevleri” denir. Havighurst tarafından geliştirilen gelişim görevleri kavramı, hem eğitimcilerin hem de anne-babaların iyi bilmesi gereken bir çerçeve sunar bizlere. Bilimsel çalışmalar, her yaş döneminin gelişim görevlerinin ne olması gerektiğini bize tanımlar ve bizler de bu tanımlardan hareketle, o yaş dönemi çocuğundan neyi bekleyip neyi beklemeyeceğimizi biliriz.
Her gelişim dönemi, bir sonraki dönemin alt yapısını oluşturur. Bir gelişim döneminin sağlıklı tamamlanıp tamamlanmaması, ruh sağlığı açısından son derece önemlidir. Bilinç altımızın da oluştuğu zaman dilimini kapsaması nedeniyle özellikle okul öncesi dönemin (0-6 yaş) ve bu dönemdeki gelişimin tüm hayatımızı etkileme gücüne sahip olduğunu söyleyebiliriz. Bir anlamda, en kritik özelliklerimiz ve kazanımlarımız 0-6 yaş arasında şekil bulur. Bu nedenle, çocuğun eğitiminde pay sahibi olan herkesin bu gelişim dönemlerini bilerek ona yaklaşmaları gerekir.
Gelişim alanları nelerdir?
Okul öncesi eğitim kurumlarına devam etme yaşı olan 2-6 yaş aralığını dikkate aldığımızda beş temel gelişim alanından söz edebiliriz. Bu gelişim alanları şunlardır:
1.Bilişsel (zihinsel) gelişimi
2. Dil gelişimi
3. Sosyal ve Duygusal gelişimi
4. Öz bakım becerileri gelişim
5. Fiziksel gelişimi
Beş temel gelişim alanı, okul öncesi eğitim programlarının da dayanak notlarını oluşturur. Çocuklara kazandırılacak tüm davranış ve beceriler bu gelişim alanlarına göre organize edilmiş olup sınıf içi ve dışı etkinlikler de buna göre yapılandırılmıştır.
Yaşlara ve gelişim alanlarına göre çocuklarda hangi davranış ve beceriler görülür?
2-6 yaş dönemi çocuklarının yaşlarına göre beş gelişim alanında göstermesi beklenen belirli kritik davranışlar aşağıda verilmiştir. Ancak, bu bilgiler genel bir çerçeveyi ortaya koyar. Dolayısıyla, yaşına rağmen bazı çocuklar, bu özelliklerin bir kısmını gösterip bir kısmını gösteremeyebilir; bazı çocuklar yaşından daha ileri özellikleri gösterebilir; bazı çocuklar da daha azını gösterebilir.
Anne-babaların, buradaki maddelerden hareketle çocukları ile ilgili bir değerlendirme yapmaları doğru olmaz. Özellikle eksik olduğunu düşündükleri bazı davranış ve becerileri, bir sorun olarak tanımlamak ve kaygıya kapılmak uygun bir yaklaşım değildir. Unutulmamalıdır ki, burada belirtilen özellikler genel bir çerçeve sunmaktadır ve çocuklar arasında bireysel farklılıklar kaçınılmazdır.
Bilişsel gelişim:
0-4 yaş arasında bilişsel gelişim oldukça hızlı bir şekilde ilerler. İki aylık bir bebek seslere dönüp bakabiliyorken, aynı bebek 4 yaşına geldiğinde tüm problemleri sezgisel yollarla 00çözmeye başlamıştır. 8 aylık bir bebek kendisine uzatılan oyuncağı tutabiliyorken, 4 yaşındaki aynı bebeğin kelime dağarcığında ortalama 2000 kelime yer alır. Bu yaşlarda hayali arkadaş edinebilirler. Sebep sonuç ilişkisi kurmaya başlarlar. Sayı ile nesne arasında, meslekler ve kullandıkları araç gereçler arasında rahatlıkla ilişki kurabilirler. Çocuklarınızı bilişsel açıdan bu yaşlarda desteklemek için puzzle, oyun hamuru, resim yapma gibi oyunlar oynayabilirsiniz.
Üç parçalı şekil tahtasını tamamlar.
Model olunduğunda dik ve yatay çizgi çizebilir.
Büyük-küçüğü gösterebilir.
Üç rengi eşleştirebilir.
Ses çıkaran nesneleri isimlendirir.
Geometrik şekilleri nesneleri ile eşleştirebilir.
Çubuğa sırasına uygun 5 halkayı geçirebilir.
Dil gelişimi:
Cümlelerinde özne-fiil ilişkisini kurar.
Tuvalet ihtiyacını söyleyebilir.
Konuşmalarında olumsuz ifadeleri kullanabilir.
Basit sorulara (nerede?) cevap verebilir.
Doğadaki seslerin adını, ne olduğunu söyleyebilir.
Cinsiyetini söyleyebilir.
Peş peşe verilen iki yönergeyi yerine getirebilir.
Konuşmalarında şimdiki zamanı kullanabilir.
“Bu ne?” sorusunu sorabilir.
Sosyal ve duygusal gelişim:
Sosyal gelişim, çocuğun toplumla ilişkisini ve toplum içerisindeki uyumunu ifade eder. 25 aylık bir bebek cinsiyet kavramını öğrendiği için erkek ve kadınlara ayrı ayrı davranış geliştirirken, 4 yaşında bir çocukta hayatı boyunca karşılaşacağı empati duygusu yeni gelişmeye başlar. Bu durum çocukların oyunlarına da yansıyacaktır.
2 yaş civarı gelişen ve 'terribe two' olarak adlandırılan dönemin aslında kendini keşfetme dönemi olduğunu biliyor muydunuz?
Kimi zaman sizin çocuğunuzda da bu durum inatçılık, tutturma gibi şeylerle dışarı vuruyordur. Bu tip durumlarda sakinleşmesini beklemeli ve onu herhangi bir şey için zorlamamalısınız.
Duygusal gelişimi:
Anne-baba ile geçirilen zamanın ve zaman dilimindeki kaliteli iletişimin;çocuğun duygusal gelişimi üzerindeki etkileridir. Anne-baba ile birlikte zaman geçirmek,çocuğun benlik algısını güçlendiriyor, anne baba ile güvenli bir bağ kurmasına yardımcı oluyor. Öyleyse, çalışıyor bile olsanız akşam saatlerinde cep telefonunuza veda edip tüm odağınızı çocuğunuza verin. Birbirinize sorular sorun, oyun oynayın, çeşitli aktiviteler yapın. Unutmayın; her ay çocuğunuz farklı şekilde gelişir ve bu gelişimleri desteklemek için her ay birlikte eğitici ve destekleyici çalışmalar yapabilirsiniz.
İstendiğinde etkinliklere katılabilir.
İstenen nesneleri getirip götürebilir.
Eğlenceli etkinliklere 5-10 dakika katılabilir.
Temel ve basit nezaket sözcüklerini (lütfen, teşekkür ederim vb.) söyleyebilir.
Tercihleri sorulduğunda bir tercih yapabilir.
Öz bakım gelişimi:
Çocuğun el, yüz yıkama, kendi kendine giyinebilme, yemeklerini yiyebilme, dişlerini fırçalama gibi temel ihtiyaçlarını içerir. Öz bakım becerileri kendiliğinden gelişmez.
Yani, burada da onların sizlere ihtiyaçları vardır. Bu durum çocuklar da gelişim dönemlerin de zamanlama olarak farklılık gösterebilmektedir. Böyle olduğunu düşünüyorsanız çocuğunuza yardım ederek adım adım tek başına yapmasını sağlayabilirsiniz.
ÖRNEĞİN; Dişlerini düzenli fırçalaması için onu teşvik etmek adına özendirici ürünler satın alın. Renkli bir diş fırçası sevdiği karakterin üzerinde olduğu bir diş macunu gibi. Ama en önemlisi tüm bunları siz yapın ve çocuklarınızın gözlerinin her an sizin üzerinizde olduğunu unutmayın. En iyi öğrenme; görerek öğrenmedir.
Bardak, kaşık kullanabilir.
Havlu ile el yüz silebilir.
Tuvalet ihtiyacını söyleyebilir.
Tuvaleti kullanabilir.
Kazalardan korunabilir.
Çatalı yiyeceklere batırıp ağzına götürebilir.
Giysilerindeki çıt çıtları açabilir.
Giyeceklerin önünü bulabilir.
Fiziksel gelişim:
Büyüme konusunda yapılan araştırmalar, çocuklarda iki yavaş, iki hızlı olmak üzere 4 belirgin büyüme dönemi olduğunu gösteriyor. İlk 6 ay çocukların en hızlı büyüdüğü dönemdir. Her dönem aynı hızla devam etmez. 0-3 yaş arası motor becerileri gelişmeye başlar. Motor gelişimini desteklemek için,oyun hamurlanırını kullanabilir, küçük bir maşa yardımıyla tutma, yakalama gibi çalışmalar yapabilirsiniz
Kaba motor gelişimleri ise, daha ileri yaşlarda gelişir. Kaba motor gelişimlerini ve fiziksel ilerlemeyi desteklemek için çocuğunuzu ilgi duyduğu bir spora yönlendirebilirsiniz. Fiziksel gelişimde spor kadar bir diğer önemli şey; sağlıklı beslenme. Çocuğunuzun dengeli ve sağlıklı besinlerden oluşan öğünlerle günü tamamlamasını sağlayın.
Okul öncesi eğitimin yararlarını kısaca şu şekilde sayabiliriz:
1-Çocukların zeka puanlarında yükselme
2-Sınıfta kalma ve okul eğitiminden ayrılma oranlarında düşme
3-Çocukların beslenme ve sağlık durumunda iyileşme
4-Sosyal ve duygusal davranış gelişiminin daha ileri olması
5-Daha olumlu ebeveyn-çocuk ilişkisi
6-Yetişkinlikte kendine yeten, ekonomik kazanç potansiyeli yüksek bireyler olmak
Çocuğun yaş dönemlerine göre gelişim özelliklerini bilen ebeveynler, yıllarla birlikte çocuğun davranışlarında meydana gelen değişimleri sürpriz olarak karşılamayacaktır. Bir anlamda, çocuğu tanımak demek, onun gelişim özelliklerini bilmek demektir.
Çocuktan ve okuldan beklentiler de bu gelişimsel tablonun ortaya koyduğu gerçekler dikkate alınarak şekillendirilmelidir. Ayrıca unutulmamalıdır ki, bu gelişimsel özelliklerin kazanılması zaman içinde gerçekleşir. Dolayısıyla, çocuğun okula başlamasıyla birlikte başlayan eğitim yolculuğu, sürece yayılmış bir şekilde bu gelişim özelliklerinin kazanılması ile sonuçlanmalıdır. Eğer, bu gelişim özelliklerinden bir çoğu zaman içinde kazanılmazsa öncelikle okulla görüşülmeli ve ihtiyaç görülüyorsa bir uzman desteği de alınmalıdır.
