ÇOCUKLARDA YAS SÜRECİNİ GELİŞİMSEL BİR PERSPEKTİFDEN İNCELEMEK
Sevlen br kşnn kaybı, breyler açısından oldukça zorlayıcı ve yoğun, acı verc br deneym olarak değerlendrlmektedr. Yas kavramını, bu kaybın ardından yaşanması gereken doğal ve kaçınılmaz br süreç olarak tanımlarız. Bu süreç çersnde breylern kaybı nkâr etmes, duygusal dalgalanmalar yaşaması ve şlevsellklernde bozulmalar görülmes olağan br durumdur. Bununla brlkte, yasın çocuklarda şleyş yetşknlerden çok daha farklıdır. Çocuklar gelşmsel olarak dünyayı anlamlandırmaya çalıştıkları bu dönemde ölüm, ayrılık ya da kayıp gb olguları kavramaları daha uzun zaman alablmektedr. Dolayısıyla çocukların yas sürec; gelşm özellkler, yaş düzeyler ve çnde bulundukları çevresel koşullar doğrultusunda şekllenmektedr. Çocukların yas sürecn anlamak, onların duygusal y oluşlarını desteklemek ve bu sürec sağlıklı br bçmde atlatmalarına katkıda bulunmak açısından krtk br öneme sahptr. Çocuklarda yas sürec, gelşmsel dönemlere göre belrgn farklılıklar gösterr ve bu farklılıkların doğru şeklde anlaşılması, çocuğun pskososyal uyumunu desteklemede büyük önem taşır. Yas, yalnızca byolojk kayıplar karşısında değl, çocukların hayatındak bağlanma fgürlernn değşm veya yokluğu durumunda da tetkleneblr; özellkle ölüm olgusu, çocuğun gelşmsel kapastesyle doğrudan lşkldr. Bebeklk dönemnde (0–3 yaş) çocukların ölüm kavramına dar blşsel br şemaları bulunmaz; bu nedenle ölümün ger dönülmezlğn kavrayamazlar. Yne de, bu dönemdek çocuklar bakım veren fgürün yokluğunu ve çevresel değşmler yoğun bçmde hssederler. Özellkle bakım verenn kaybı ya da duygusal olarak ulaşılmaz hale gelmes, bebeğn güvenlk algısında sarsılmaya yol açar. Bağlanma kuramcılarından John Bowlby’e göre bebeklerde ölüm kavramının gelşm, yaklaşık 10–18. aylar arasında nesne sürekllğnn oluşmasıyla başlamaktadır. Bu dönemde bebekler, kaybolan nesney zhnlernde tutablme kapastesne ulaşırlar. Dolayısıyla erken dönemde yaşanan ayrılıklar ya da kayıplar, bebeklern güvenlk duygusu ve bağlanma lşkler üzernde öneml etkler yaratablmektedr. Okul önces dönemde (3–6 yaş) çocuklar, ölümün geçc br olgu olduğunu düşünürler. Bu dönemdek blşsel şleyş, Paget’nn ön-şlem dönemne denk geldğnden, çocuklar somut düşünceye dayalıdır ve soyut kavramları anlamakta zorlanırlar. Dolayısıyla ölüm “uykuya dalmak” ya da “uzun br yolculuk” gb geçc durumlarla karıştırılablr.Bu dönemde yoğun suçluluk duyguları da görüleblr; çocuklar, yaşanan kaybın kend davranışlarından kaynaklandığını düşünüp kendlern suçlamaya başlayablrler. İlkokul dönem (6–9 yaş) çocukları se ölümün ger dönüşsüzlüğünü kavramaya başlar;fakat bu olgunun yaşamın evrensel ve kaçınılmaz br parçası olduğunu tam anlamıyla çselleştremezler. Paget’n blşsel gelşm teorsne göre bu yaş grubu somutşlemler dönemndedr; mantıksal ve neden-sonuç lşklern anlamaya başlarlar, ancak soyut ve evrensel kavramları somut örnekler olmadan tam olarak kavrayamazlar. Bu nedenle, ölüm ve kayıp konularında sorular sorablr, yanlış çıkarımlarda bulunablr veya kaygılarını somut yollarla fade etmeye çalışablrler.Bu dönemde, çocuklarda yoğun kaygılar gelşeblr. Uykuya dalmada zorluk, kabuslar ya da bakım verenden ayrılmaya yönelk yoğun kaygılar bu dönemn karakterstk belrtler arasındadır. Geç çocukluk dönem (9–12 yaş) le brlkte ölüm, yetşknlere benzer br şeklde kavranmaya başlanır. Bu yaş grubundak çocuklar ölümün evrensel, ger döndürülemez ve byolojk br gerçeklk olduğunu blrler. Ancak bu kavrayış, duygusal olarak daha yoğun öke, syan ya da adalet arayışı doğurablr. Erkson’un pskososyal gelşm kuramına göre bu dönemde çocuklar, çalışkanlık vs. aşağılık duygusu evresndedr ve başarı, kontrol ve adalet kavramlarına büyük önem verrler. Bu nedenle kaybı, yaşamın doğal br parçası olarak değl, çoğunlukla haksızlık veya adaletszlk olarak algılarlar ve ökelern çevrelerne yansıtma eğlm göstereblrler. Ökelern çevresne yansıtmaya çok daha meyll olurlar. Ergenlk dönemnde ölüm yalnızca byolojk br son olarak değl, aynı zamanda varoluşsal ve felsef br mesele olarak sorgulanmaya başlanır. Ergenler, soyut düşünme kapastelernn gelşmesyle brlkte ölümün anlamı üzerne daha dern sorgulamalar yaparlar. Bu tür sorgulamalar, Erkson’un pskososyal gelşm kuramında belrtldğ gb kmlk gelşm sürecyle doğrudan bağlantılıdır; ergenler, kayıp deneymlern yaşarken hem kend değerlern hem de yaşamın anlamını yenden değerlendrme eğlmne grerler. Bu sorgulamalar, onların kmlk gelşmyle de doğrudan şeklendrr. Yas sürecnde ergenler yoğun duygusal dalgalanmalar, çe kapanma, sosyal zolasyon, rskl davranışlara yönelme (madde kullanımı,tehlkel aktvteler) ya da hayata karşı yoğun syan göstereblrler. Wllam Worden ve Yasın Görevler Wllam Worden (2009), yas sürecn breyn pasf br şeklde zamanla yleşmesn bekleyen br süreç yerne,tamamlanması gereken aktf görevler çerçevesnde ele alır. Worden’a göre yas, breyn kaybın gerçeklğn kabul etmes, kaybın yaraığı duygusal acıyı hssetmes, ölen kş olmadan yaşamını yenden düzenlemes ve ölen kşyle kurduğu duygusal bağı sürdürerek hayatına devam etmes süreçlern çerr. Bu dört görev, yasın sağlıklı br şeklde şleneblmes çn gerekl olan pskolojk adımlarıtemsl eder ve her breyde yaş ve gelşm düzeyne bağlı olarak farklı bçmlerde ortaya çıkablr. Çocuklar bağlamında Worden, yas görevlernn gelşmsel kapasteye göre uyarlanması gerektğnn önemn vurgular. Yasın çocuk tarafından aktf olarak şlenmedğtakdrde lerleyen zamanlarda anksyete, depresyon vb pskopatalojk durum gelşeblr. Çocuklarda yas sürecnn yönetm, gelşmsel özellkler, bağlanma lşkler ve breysel farklılıklar göz önünde bulundurularak çok boyutlu br yaklaşımla ele alınmalıdır. Çocuğa kayıpla lgl blg verrken açık, anlaşılır ve gelşmsel düzeye uygun br dl kullanmak krtk önemdedr; belrsz veya yanlış metaforlar çocuğun kaygısını artırablr ve yasın patolojk br seyr zlemesne yol açablr. Paget’nn blşsel gelşm kuramına göre, çocuğun yaşına uygun açıklamalar yapmak, onların ölüm kavramını anlamlandırmasını kolaylaştırır. Aynı zamanda Bowlby’nn bağlanma kuramı, güvenl bağlanmanın yas sürecnde çocuğun duygusal regülasyonunu nasıl destekledğn açıklar. Güvenl bağlanmaya sahp çocuklar, kayıp karşısında duygularını fade etmekte ve destek aramakta daha esnek davranablrler. Aslında yapılması gereken tek şey çocuğun duygularını fade etmesne alan tanımak ve sorularına sabırla yanıt vermek, yasın doğal br süreç olarak deneymlenmes çn ona destek olmaktır. KAYNAKÇA : Çolak, G. V., & Hocaoğlu, Ç. (2021). Kayıp ve Yas: Br Gözden Geçrme. Kıbrıs Türk Pskyatr Ve Pskoloj Dergs, 3(1), 56-62. hps://do.org/10.35365/ctjpp.21.1.07 Sarman, A., Tuncay, S., & Sarman, E. (2021). Çocukta Ölüm Kavramı, Ölümcül Hastalığı Olan Çocuklara ve Alesne Yaklaşım. Sağlık Blmler Ünverstes Hemşrelk Dergs, 3(1), 37-44. hps://do.org/10.48071/sbuhemsrelk.876765 (2021) Yas ve Çocuk: Ebeveynn/ Br Yakınını Kaybeden Çocuklara ve Gerde Kalan Yetşknlere Yardım ve Önerler. İstanbul, Çzg Ktapev. Yıldız-Önal, Y. & Köseoğlu, S. A. (2021). Pskolojk danışmanların yas danışmanlığına lşkn değerlendrmeler. Bolu Abantİzzet Baysal Ünverstes Eğtm Fakültes Dergs, 21(2), 592-604. hps://dx.do.org/10.17240/abuefd.2021.21.62826-786793 592 M
