Sentetik Kannabinoidler (“Bonzai”)
Giriş
Son yıllarda birden bire ortaya çıkan ve tüm dünyada salgın şeklinde toplumları etkileyen “Bonzai” belası ya da diğer deyişle sentetik kannabinoidler özellikle 15-30 yaş arası gruptaki çocuklarda ve gençlerde bağımlılık oluşturan bir grup uyuşturucudur.
Esrar olarak bilinen Hint keneviri (Cannabis sativa) bitkisinde bulunan ve insanda bu bitkinin suiistimal edilmesine ve bağımlılık yapmasına neden olan etkileri Δ9-tetrahidrokannabinol (THC) adlı madde oluşturmaktadır. THC adlı bu maddenin kimyasal yapısına benzer psikoaktif (insanda algı bozuklukları, halüsinasyon, keyif, psikoz vb psikolojik etkiler oluşturan) özelliklere sahip ve yapay bileşiklere sentetik kannabinoidler adı verilir. Sentetik kannabinoidler başta tıbbi ve bilimsel olarak geliştirilmişlerdir.
Aslında sentetik kannabinoidler, atomun parçalanmasıyla ortaya çıkan nükleer enerjinin insanlığın yararına kullanılması yerine atom bombası yapılarak öldürmek için kullanılmasına gibi bir durumdur. Yani THC benzeri sentetik kannabinoidler insanlık yararı için (hem fizyolojik ve patolojik süreçleri aydınlatmak hem de ilaç geliştirmek amacıyla) üretilmişlerken, bu bilginin kötü niyetli kişilerin eline geçmesi sonucunda “Bonzai” denilen illet ortaya çıkmıştır.
Tarihçe
İlk olarak 1941 yılında Amerikalı organik kimyacı Roger Adams’ın liderliğinde bir grup araştırmacı bitkisel kannabinoidlere benzer moleküller geliştirdiler. Ardından İsrail’de Hebrew Üniversitesinden Raphael Mechoulam ve ekibi bu çalışmalara devam etti. Bu çalışmalardan elde edilen kannabinoidler ile esrarın insan vücudundaki etkileri, kannabinoid reseptörlerinin ve bunların işlevlerinin aydınlatılması amaçlandı. Hatta bunlardan bazıları tıpta ilaç olarak kullanılmaya başlandı.
İlaç olarak kullanılan doğal veya sentetik kannabinoidler:
Dronabinol: iştah artırıcı
Levonantradol: ağrı kesici
Rimonabant: obezite ve sigara bırakma tedavisi
JWH bileşikleri: John William Huffman – Clemson Universitesi, organik kimya profesörü: Multiple skleroz, HIV/AIDS ve kemoterapi alanlarında yeni araştırmalara ufuk açmak amacıyla 1984’ten itibaren 450 adet sentetik kannabinoid sentezledi ve deneylerde kullandı. Bu maddelerden biri olan JWH-018 2008 yılında Almanya’da “K2” ve “Spice” adlı ürünlerin içinde tespit edildi.
HU bileşikleri: Liderliğini Prof. Raphael Mechoulam’ın yaptığı bir grup biliminsanı tarafından Hebrew Üniversitesinde 1988 yılında HU-210 adlı madde sentezlendi. Bu madde THC’den 100 ila 800 kat daha fazla etkili ve etkisi de daha uzun sürmektedir. İlk olarak 2009 yılında ABD gümrüğünde ele geçirilen “Spice Gold” adlı ürünün içinde bulunmuştur.
CP bileşikleri: CP-47,497 1980 senesinde Pfizer ilaç firmasınca ağrı kesici özelliği için geliştirilmiştir. Birçok bilimsel araştırmada kullanılmış olmasına rağmen ilaç olamamış bir maddedir. İlk olarak 2009 yılında Almanya Freiburg Üniversitesinde “Spice” adlı tütsünün içinde saptanmıştır.
AM bileşikleri: A.B.D. Northeast Üniversitesinden kimya profesörü Alexandros Makriyanis ve ekibi tıbbi amaçlarla kullanılmak üzere onlarca değişik kannabinoid madde sentezlemişlerdir.
Satış ve pazarlama şekli
Bu bilgilerin kötü niyetli insanların eline geçmesi sonucunda sentetik kannabinoidlerin belirgin esrar benzeri etkilerinin yanında hafif halusinojen olmalarından dolayı 2004 yılında internet üzerinden satışa sunulmaya başlanmıştır.
Yukarıda belirtilen sentetik kannabinoidler saf halde, katı veya yağ olarak bulunmaktadır. Bu maddeler bir solventte (çözücü) çözüldükten sonra kurutulmuş bitki yapraklarına püskürtülür. Bu amaçla ilk başta bonzai adı verilen minyatür ağacın yaprakları kullanılmış olduğu için “Bonzai” adını aldığı tahmin edilmektedir. Kurutulmuş bitki yaprağına püskürtülen bu karışımdaki solvent buharlaştıktan ve bitkisel karışım tekrar kuruduktan sonra, paketlenmektedir.
Çeşitli ülkelerde onlarca isim altında satışa sunulmuş sentetik kannabinoidler ülkemizde genellikle “Bonzai” olarak bilinmektedir. “Yasal kafa yapıcı maddeler”, “Bitkisel kafa yapıcı maddeler” olarak ta bilinen bu ürünler yasa ve düzenlemelere takılmaksızın, tütsü, banyo tozu, baharat vb. adlar altında serbestçe satılabilmektedir. Bu ürünlerin üzerinde genellikle “insanların tüketimi için değildir”, “tütsü” veya “sadece aromaterapi kullanımı için” gibi aldatıcı bilgilendirmeler de bulunmaktadır.
Bu ürünlerden bazıları şunlardır: Albino Rhino Buds, Aroma, Aromatic Incense, Barely Legal, Black Mamba, Bliss, Bombay Blue, Bonzai Black Diamond, Bonzai Aromatic Potpourri, Bonzai Cuba, Bonzai Plant Growth Regulator, Caneff 5 Star, Chilin XXX, D-Raw, Dark Matter, Dragon Incense, Dream, Everlast, Ex-ses Platinum, Experience: Chill, Experience: Ignite, Experience: Red Ball, Fake marijuanna, Fake Weed, Fusion, Galaxy, Genie, Gorilla, Heaven, Herb Dream, Herbal incense, Ice Bud Extra Cold, Ivory Wave, Jamaican Gold, Jamaican Spirit, K2, K3, K3 Legal, Kronic, Krypto Buds, Magic, Mojo, Moon Rocks, Pep Spice, Red Magic, Sence, Skunk, Smoke, Smoke XXX, Solar Flare, Space, Space Truckin', Spice, Spice Arctic Synergy, Spice Tropical Synergy, Spice Diamond, Spice Gold, Spice Gold Spirit, Spice Silver, Spicey XXX, SpiceWorld420, Spice99 Ultra, Spike99, Smoke, Splice Platinum, Star Fire, Syn, Tribal Warrior Ultimate, Yucatan Fire, Zohai, Zohai SX.
Sentetik kannbinoiderin sorun teşkil eden en önemli özelliği sürekli değişen bileşimleridir. İlk “Bonzai” ürünleri yaygın olarak JWH-018 ve JWH-073 adlı sentetik kannabinoidleri içermekteydi. Fakat bu maddeler yasadışı sayılmaya başlandıktan sonra yasal mevzuatta takılmamak için JWH-081, JWH-122, JWH-210 ve AM-2201 gibi yeni ürünler de ortaya çıkarılmıştır. Bu ürünlerin içeriğinde bir veya çoğu zaman birden fazla sentetik kannabinoid bulunabilmektedir.
Dünya Sağlık Örgütünün yayınlamış olduğu 2014 uyuşturucu raporuna göre aşağıdaki grafikte yıllar içinde saptanan sentetik kannabinoidlerin sayısı görülmektedir (Fig 60). Şekilde mavi ile belirtilenler bilinen sentetik kannabinoid madde sayısı, sarı ile belirtilenler ise ilgili sene içinde yeni bulunan madde sayısını vermektedir. 4-5 sene gibi çok kısa bir sürede toplam sentetik uyuşturucu miktarı 350’yi bulmuştur. Bunlar içinde en fazla sayıda olan ise sentetik kannabinoidlerdir (Fig 61). Bu kadar hızlı gelişen bir olguyu gerek hukuki gerek tıbbi açıdan yakalamak neredeyse olanak dışıdır.
Klinik:
Gerek esrardaki THC, gerek endojen (insan vücudundaki) kannabinoidler insanda ve özellikle de beyinde bulunan kannabinoid reseptörlerini uyararak etkilerini gösterirler. Sentetik kannabinoidler de benzer şekilde bu reseptörleri uyarırlar. Hatta THC’den yüzlerce kat daha güçlü uyarmakta ve de bu etkileri daha uzun sürebilmektedir. Ancak esrar suiistimalinde genellikle ölüm görülmezken, esrarla kıyaslandığında yüzlerce kat fazla etki gösterdiklerinden dolayı “Bonzai” suistimaline bağlı sık sık ölüm olayları görülebilmektedir. Bu maddelerin kullanımına bağlı olarak kişide görülebilen etkiler şunlardır.
Merkezi sinir sistemi: Sersemlik, baş dönmesi, huzursuzluk, irkilmeler, konfüzyon (kafa karışıklığı), psikoz (şizefreniye benzer duygu ve düşünce bozukluklarının olduğu bir tablo), anksiyete (gerginlik-huzursuzluk), irritabilite (her türlü uyarıdan ve duyudan rahatsızlık duyma), ajitasyon (sinirli ve saldırgan olma durumu), halüsinasyonlar, hafıza kaybı, deliryum (kafa karışıklığı ile birlikte duygu ve düşüncelerde bozulma, duygusal dengesizlik halüsinasyon ve illüzyonlar ile seyreden ağır bir tablo), görsel ve işitsel algı bozuklukları, bilinç kaybı, ağrıya yanıtsızlık, nefes azalması veya durması, nöbet, koma ve ölüm.
Kalp-damar sistemi: Kalp hızının artması, ekstrasistoller (düzenli gieden kalp atımlarının arasında oluşan anormal kalp atımları), çarpıntı, kalp hızının azalması, hayatı tehdit eden kalp ritim bozuklukları, hipotansiyon (düşük tansiyon), hipertansiyon, şok, hipertansif kriz, kalp krizi.
Solunum sistemi: Tahriş, öksürme, göğüs ağrısı, nefessizlik, zorlu nefes alma, bronkospazm (hava yollarının daralması), hipoksi (solunum sistemi ya da beyin kaynaklı olarak kanda oksijen düzeyinin düşmesi), akciğer yetmezliği.
Sindirim sistemi: Bulantı, kusma, karın ağrısı, yutma güçlüğü, kanama ve barsak delinmesi.
Kas-iskelet sistemi: Kas ağrısı, hassasiyet, kas kasılması, rijidite (kaslarda sertlik) ve kramplar, seğirmeler, kas hücrelerinin parçalanması.
Metabolik denge ve diğer: Sıvı-elektrolit bozuklukları, hipoglisemi (kan şekerinin düşmesi), hipertermi (vücut ısısının yükselmesi), aşırı terleme, iştah değişiklikleri.
Sentetik kannabinoidler tüm dünyada ve ülkemizde sıklıkla 15-30 arası kişiler tarafından suiistimal edilmektedir. Genel olarak herhangi bir sağlık problemi olmayan bu yaş grubunda bile tek kullanımda dahi ölüm görülebilmektedir. Daha ileri yaşlardaki veya önemli sağlık problemi olan kişilerce kullanılması durumunda yukarıdaki bulgu ve belirtiler çok daha şiddetli olabilmekte ve ölüm daha sık görülmektedir.
Belirtiler her kişide farklı olabildiği gibi, zaman içinde de tüketilen ürünün içindeki sentetik kannabinoidin farklılaşması ve buna eklenen veya katıştırılan diğer maddelerin değişiklik göstermesinden dolayı belirti ve bulgular olaya müdahale eden sağlık personeli için kafa karıştırıcı olabilmektedir. Ürünün içine katıştırılan maddeler arasında uyarıcılar (örneğin kafein), halüsinojenler, tat ve koku veren maddeler, bronşları genişleten maddeler ve daha bir sürü bilinmeyen madde bulunabildiği ve içerikleri üründen ürüne önemli farklılıklar gösterdiğinden dolayı etkiler ve klinik tablo farklı olabilmektedir.
İstanbul’da büyük bir hastanenin acil servis şefinin verdiği bilgilere göre her gün 2-3 olgu “Bonzai” zehirlenmesi ile başvurmakta ve medyada yer aldığından çok daha fazla sayıda ölüm olayı gerçekleşmektedir.
Riskli grup
“Bonzai” kullanımı tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de özellikle 15-30 yaş arasında ve daha çok erkeklerde görülmektedir. Bunun arkasında sosyokültürel birçok etken bulunmaktadır. Örneğin ergenlik, büyüme arzusu, yaşanan sosyal veya psikolojik değişiklikler, travmalar, arkadaş ortamı, sınav stresi bunlar arasında sayılabilir. Sevilen birinin “Bonzai”nin tuzağına düştüğünden şüphelenmek için o kişide yukarıda sayılan belirtilerin görülmesi, kişinin eskisine göre daha fazla para talep etmesi, yeni arkadaşlıklar veya yeni ortamlara merak salınmış olması gibi belirtilere dikkat edilmelidir. “Bonzai” kullanımının hemen sonrasında yukarıdaki belirtilerden bazılarının görülmesi durumunda kişinin derhal bir sağlık kuruluşuna götürülmesi ya da 112’den ambulans istenmesi gerekir. Ne yazık ki bu “zehirler” oldukça yeni olduğu için “panzehirleri” de bulunmamaktadır. Bu nedenle sağlık çalışanları her olguya özgü farklı tedaviler uygulamaktadır.
Bağımlılık
Üç haftalık bir sürede toplam dört defa “Bonzai” kullanan birinden başlayıp, bir buçuk yıl boyunca her gün alan başka bir kişiyi de kapsayan toplam on olguyu içeren bir araştırmada, uzun dönem sentetik kannabinoid kullanımına bağlı şizofreniye benzer psikoz geliştiği ve bu kişilerde görsel ve işitsel halüsinasyonlar, paranoid delüzyonlar, düşünce kilitlenmeleri, konuşma bozuklukları, anksiyete, uykusuzluk, sürekli ağır ve derin uyku ile intihar düşünceleri gibi etkilerin olduğu bildirilmiştir.
Yani eğer “Bonzai” kullanan bir kişi akut etki altındayken ölmez ise uzun dönemde başına gelecek olan durum şizofreni benzeri bir tablodur. Kronik “Bonzai” kullanımına bağlı bağımlılık geliştiğinde AMATEM veya bağımlılık konusunda ihtisaslaşmış kliniklere başvurulması gerekmektedir.
Yapılması gerekenler
Uluslararası ve ulusal düzeyde uyuşturucularla ilgili mevzuatın genişletilerek sentetik kannabinoidlerin tamamının yasadışı sayılması önceliklidir. Ardından bu tür ürünlerin ülkemize girişi, transit geçişi, dağıtımı ve satışı polisiye tedbirlerle önlenmelidir. Son olarak da ebeveynlerin çocuklarıyla her türlü iletişim kanallarını açık tutması, onlara rol model olması ve olası bir uyuşturucu kullanımında derhal bir sağlık kuruluşuna başvurulması gerekmektedir.
