Psikolojik İlk Yardım: Kriz ve Afet Durumlarında Ruh Sağlığını Destekleme Yaklaşımı

Psikolojik İlk Yardımın Tanımı ve Tarihsel Gelişimi

Psikolojik İlk Yardım, travmatik olayların hemen ardından bireylere sunulan, onların güvenlik, destek, bağlantı ve bilgilendirme ihtiyaçlarını karşılamayı amaçlayan kısa süreli bir psikososyal destektir (Everly & Flynn, 2006).

- Tıbbi İlk Yardım benzeri: Fiziksel yaralanmalarda uygulanan ilk yardımın ruh sağlığı alanındaki karşılığıdır.
- Profesyonel olmayan uygulayıcılar: Psikolojik ilk yardım yalnızca psikolog veya psikiyatristler tarafından değil; sağlık çalışanları, öğretmenler, gönüllüler ve afet ekipleri tarafından da uygulanabilir.
- Tarihsel gelişim: II. Dünya Savaşı’ndan sonra travma psikolojisine yönelik ilginin artmasıyla, 20. yüzyılın ortalarında temel ilkeleri şekillenmiştir. 1990’lardan itibaren Birleşmiş Milletler ve Dünya Sağlık Örgütü rehberleriyle uluslararası standart haline gelmiştir.

Psikolojik İlk Yardımın Temel İlkeleri

Sphere Projesi (2018) ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO, 2011) tarafından belirlenen temel ilkeler şunlardır:

1. Güvenlik Sağlama: Fiziksel güvenlik (sığınak, yiyecek, sağlık hizmetleri) ve duygusal güvenlik.
2. Sakinleştirme: Panik ve yoğun kaygıyı azaltmaya yardımcı olmak.
3. Bağlantı Kurma: Sosyal destek kaynaklarıyla (aile, arkadaş, kurumlar) bağlantı kurmak.
4. Bilgilendirme: Krizle ilgili doğru ve güvenilir bilgi sunmak.
5. Dayanıklılığı Güçlendirme: Bireyin mevcut baş etme stratejilerini desteklemek.

Uygulama Alanları

Psikolojik ilk yardım geniş bir yelpazede uygulanabilir:
- Doğal Afetler: Deprem, sel, yangın, toprak kayması.
- İnsan Kaynaklı Afetler: Savaş, terör saldırısı, toplu göç.
- Kazalar: Trafik kazaları, iş kazaları.
- Salgınlar: COVID-19 pandemisi örneğinde olduğu gibi bireylerin belirsizlik, izolasyon ve kayıp duygularına karşı destek sağlamak.

Psikolojik İlk Yardımın Önemi

- Travma Sonrası Stres Bozukluğunu (TSSB) Önleme: PİY, travmanın uzun vadeli etkilerini azaltmada koruyucu rol oynar (Hobfoll et al., 2007).
- Toplumsal Dayanıklılık: Bireylerin psikolojik iyileşmesi, toplumun krizlerden daha hızlı toparlanmasına katkı sağlar.
- Stigmayı Azaltma: Ruhsal destek aramanın doğal bir süreç olduğuna dair farkındalık yaratır.

Türkiye’de Psikolojik İlk Yardım

Türkiye, coğrafi yapısı nedeniyle sık sık doğal afetlerle karşı karşıya kalmaktadır. 1999 Marmara Depremi, ruh sağlığı alanında psikososyal destek uygulamalarının önemini gündeme getirmiştir. 2023 Kahramanmaraş Depremleri sonrası psikolojik ilk yardım ekipleri sahada aktif görev almış, gönüllü psikologlar ve sosyal hizmet uzmanları bireylerin krizle başa çıkmasına destek olmuştur.

Türkiye’de halen PİY uygulamalarında standardizasyon eksikliği olmakla birlikte, Sağlık Bakanlığı ve AFAD koordinasyonunda yürütülen çalışmalar bu alanda ilerleme kaydedildiğini göstermektedir.

Psikolojik İlk Yardım ve Profesyonel Psikoterapi Arasındaki Farklar

- Süre: PİY kısa süreli, kriz anına özgü; psikoterapi uzun süreli ve yapılandırılmıştır.
- Uygulayıcılar: PİY geniş bir kitle tarafından uygulanabilir; psikoterapi yalnızca ruh sağlığı profesyonelleri tarafından yapılır.
- Amaç: PİY bireyin güvenliğini, sakinleşmesini ve dayanıklılığını sağlamak; psikoterapi ise ruhsal bozuklukları tedavi etmek için planlıdır.

Tartışma

Psikolojik ilk yardımın etkinliği, hem bireysel hem de toplumsal düzeyde kritik bir konudur. Yapılan araştırmalar, erken dönemde uygulanan PİY’in travmanın uzun vadeli ruhsal etkilerini azalttığını göstermektedir (Shultz & Forbes, 2014). Ancak sahada karşılaşılan bazı zorluklar da vardır:
- Gönüllülerin eğitimsiz olması nedeniyle yanlış uygulamalar,
- Kurumsal koordinasyon eksikliği,
- Kriz dönemlerinde yanlış bilgilendirme ve sosyal medya kaynaklı panik.

Bu nedenle psikolojik ilk yardım uygulayıcılarının standart eğitimlerden geçirilmesi, afet planlarının bir parçası haline getirilmesi ve toplumun farkındalığının artırılması gereklidir.

Sonuç

Psikolojik İlk Yardım, afet ve kriz durumlarında bireylerin ruh sağlığını korumada ve toplumsal iyileşmeyi desteklemede temel bir araçtır. Doğru uygulandığında hem bireysel psikolojik dayanıklılığı hem de toplumsal toparlanma kapasitesini güçlendirir. Türkiye’de bu alanda atılacak adımlar, afet sonrası ruhsal yaraların en aza indirilmesi açısından büyük önem taşımaktadır.

Kaynakça

Everly, G. S., & Flynn, B. W. (2006). Principles and practical procedures for acute psychological first aid training for personnel without mental health experience. International Journal of Emergency Mental Health, 8(2), 93–100.

Hobfoll, S. E., Watson, P., Bell, C. C., Bryant, R. A., Brymer, M. J., Friedman, M. J., ... & Ursano, R. J. (2007). Five essential elements of immediate and mid–term mass trauma intervention: Empirical evidence. Psychiatry, 70(4), 283–315.

Shultz, J. M., & Forbes, D. (2014). Psychological first aid: Rapid proliferation and the search for evidence. Disaster Health, 2(1), 3–12.

Sphere Project. (2018). The Sphere Handbook: Humanitarian Charter and Minimum Standards in Humanitarian Response.

World Health Organization (WHO). (2011). Psychological first aid: Guide for field workers.