Psikolojik dayanıklılık kavramı kişinin travmatik deneyimler sonucunda ayakta kalama becerisi olarak tanımlanmaktadır.Psikolojik dayanıklılık kişinin zorluk ve stres altında pozitif uyumunu destekleyen kişilik özellikleridir aslında.
Travma ile baş edebilen insanların temel özellikleri; yaşamı yeniden kurma ve devam ettirme isteğini gösteren ‘kararlılık’, kişinin kendine ve yeteneklerine inancına işaret eden ‘kendine güven’, yaşamın bir amacı olduğuna inanmayı gösteren ‘anlamlandırma’ ve yaşam yolunun kişiye has olduğunu kabul etme anlayışı olan ‘varoluşsal yalnızlık’ tır
Psikolojik dayanıklılık kavramına ilişkin yapılan araştırmalarda, zorluklar karşısında başarılı olanlar ile olmayanların karşılaştırılması ve başarılı olanların sahip oldukları çeşitli kişisel faktörler araştırılmıştır.
Bu bakış açısıyla bakıldığında, zihinsel yetenek, sakinlik, özerklik, öz güven, sosyal olma, etkili baş etme ve iletişim becerisi koruyucu faktör olarak ele alınmaktadır.Bunların yanı sıra, yakın aile çevresinin desteği, en az bir kişiyle kurulan yakın bağ da önemli bir faktör olarak görülmektedir.
Yapılan çalışmalarda psikolojik dayanıklılığı yüksek kişilerin temel özelliklerinden birisinin sosyal oryantasyon olduğu öne sürülmüştür (Werner ve Smith, 2001). Bu açıdan psikolojik dayanıklılığı yüksek kişilerin iyi sosyal becerilere sahip olduğu, sosyal ortamlarda bulunmak için çaba gösterdiği ve diğerlerinde olumlu bir izlenim bıraktığı görülmektedir. Özellikle yazında psikolojik dayanıklılık kavramının açıklanmasında dışsal destek sistemlerinin, uyum sağlamanın ve sosyal çevrenin etkilerinin giderek önem kazanması, kişilik özellikleri açısından da sosyal olma ve uyum sağlama niteliklerini de ön plana çıkarmaktadır. Bu bağlamda dışadönüklüğün yapısını oluşturan özelliklerden birisi olan ‘sosyal olma’, psikolojik dayanıklılık kavramıyla olumlu sosyal uyum açısından ilişkili bir özelliktir (Werner ve Smith, 2001). Buna ilaveten dışadönüklüğü açıklayan diğer bir özellik olarak ‘rekabetçi olma’, her ne kadar kişiler arası ilişkiler açısından diğerlerine karşı belirli derecede mesafeli olmaya işaret etse de, aynı zamanda kişilerin olumsuzluklarla başa çıkma kapasitesini de artıran bir özelliktir (Cederblad ve ark., 1995). Bu açıdan ‘rekabetçi olma’ psikolojik dayanıklılık açısından zorluklar karşısında ayakta kalabilmeyi, güçlüklerle mücadele edebilmeyi ve kişisel açıdan başa çıkabilmeyi desteleyen bir özellik olarak da görülebilir. Bu çerçevede elde edilen açıklayıcı bulgularla birlikte değerlendirildiğinde, dışadönüklüğün psikolojik dayanıklılık süreçleri açısından çok temel bir nitelik olduğundan bahsedilebilir. Diğer bir açıklayıcı kişilik özelliği olarak bulunan nörotiklik, kişilerin kendilerini olumsuz görmesi, kendilik saygılarının düşük olması, anksiyete ve depresyon düzeylerinin yüksek olması gibi niteliklerle bağdaştırılmaktadır (Costa ve McCrae, 1990). Bununla birlikte nörotik kişiler; stres yaratan durumlarla baş etme konusunda zayıf ve kırılgan olmakta, çoğu sıradan olayları bile kendilerine tehdit olarak algılamakta, hayal kırıkl
Buna ilaveten dışadönüklüğü açıklayan diğer bir özellik olarak ‘rekabetçi olma’, her ne kadar kişiler arası ilişkiler açısından diğerlerine karşı belirli derecede mesafeli olmaya işaret etse de, aynı zamanda kişilerin olumsuzluklarla başa çıkma kapasitesini de artıran bir özelliktir (Cederblad ve ark., 1995). Bu açıdan ‘rekabetçi olma’ psikolojik dayanıklılık açısından zorluklar karşısında ayakta kalabilmeyi, güçlüklerle mücadele edebilmeyi ve kişisel açıdan başa çıkabilmeyi desteleyen bir özellik olarak da görülebilir. Bu çerçevede elde edilen açıklayıcı bulgularla birlikte değerlendirildiğinde, dışadönüklüğün psikolojik dayanıklılık süreçleri açısından çok temel bir nitelik olduğundan bahsedilebilir. Diğer bir açıklayıcı kişilik özelliği olarak bulunan nörotiklik, kişilerin kendilerini olumsuz görmesi, kendilik saygılarının düşük olması, anksiyete ve depresyon düzeylerinin yüksek olması gibi niteliklerle bağdaştırılmaktadır (Costa ve McCrae, 1990). Bununla birlikte nörotik kişiler; stres yaratan durumlarla baş etme konusunda zayıf ve kırılgan olmakta, çoğu sıradan olayları bile kendilerine tehdit olarak algılamakta, hayal kırıklığı yaşadıkları durumlarda çoğunlukla umutsuzluğa kapılmakta ve kendilerine yönelik algılamalarında daha olumsuz değerlendirmeler yapmaktadırlar (Hettema, Neale, Myers, Prescott ve Kendler, 2006).
Çalışmada kurallara uyma, sistematik biçimde çalışma, düzenli ve kurallı olmayı ifade eden bir kişilik özelliğidir (McCrae ve Costa, 1997). Yapılan çalışmalarda psikolojik dayanıklılığı yüksek kişilerin, daha planlı hareket ettikleri öne sürülerek; daha fazla çalıştıkları, daha başarı odaklı oldukları ve böylelikle birçok sosyal engel karşısında bile, bu planlama ve organize etme becerileri sayesinde kariyerleri boyunca başarılarını devam ettirdikleri belirtilmiştir (Werner ve Smith, 1992). Buna ilaveten özdisiplini yüksek kişilerin psikolojik dayanıklılıklarının da yüksek olması; bu kişilerin daha dikkatli ve itinalı olmaları, daha disiplinli olmaları ve başarı konusunda daha fazla çaba göstermeleriyle ilişkili olduğu öne sürülebilir. Ayrıca psikolojik dayanıklılığın alt boyutlarını ele alan bir çalışmada, psikolojik dayanıklılığın yapısal stil boyutu ile özdisiplin arasında diğer kişilik özelliklerine göre daha yüksek seviyede bir ilişkili olduğu ortaya çıkarılmıştır (Friborg ve ark., 2005). Bu bulgulara paralel olarak mevcut çalışma bulguları, özellikle başarma süreçleriyle ilişkili olan çaba gösterme, geleceği planlama ve organize etme gibi becerileri sayesinde özdisiplini yüksek kişilerin bu süreçte daha dayanıklı olduğunu belirlemiştir
Çalışmada ortaya çıkarılan diğer bir bulgu, empati kurma, yakınlık duyma, güven ve işbirliği gibi kişilerarası ilişkilerdeki olumlu niteliklerle açıklanan uyumluluk ile psikolojik dayanıklılık arasında aynı yönlü bir ilişkinin olduğudur. Uyumluluğu yüksek kişilerin koşullar uygun olmasa bile yardım etme davranışları sergiledikleri ve böylece başka bir motivasyon kaynağına ihtiyaç duymadan yardım etme davranışları gösterdikleri öne sürülmektedir (Graziano, Habashi, Sheese ve Tobin, 2007). Bu bulgu, uyumluluğu yüksek kişilerin, çoğunlukla yaşamın olumlu yönüne bakarak, davranışlarının sonuçları konusunda kendilerine daha çok güvendikleri ve gelecek konusunda daha fazla umut beslediklerine işaret etmektedir. Sosyal kaynaklar ile uyumluluk kişilik özelliği arasında elde edilen aynı yönlü ilişkiler de (Friborg ve ark., 2005) düşünüldüğünde, mevcut bulgular; işbirliğini seven, empatik davranan ve güvenilir kişilerin daha geniş sosyal ağlar kurdukları ve böylelikle psikolojik olarak daha dayanıklı oldukları biçiminde yorumlanabilir.
Psikolojik dayanıklılığın açıklanmasında rolü olan son kişilik özelliği ise gelişime açıklıktır. Gelişime açıklığı yüksek kişiler hayal kuran, maceracı, orijinal, yaratıcı, meraklı, kendi düşünce ve duygularına yönelen olarak görülmektedir (McCrae ve Costa, 1997). Psikolojik dayanıklılığın temelinde, kişilerin karşılaştıkları engeller, belirsizlikler, terslikler veya çeşitli zorlu yaşam tecrübeleri sonrasında kendilerini toparlayabilme ve yaşamlarına devam edebilme gücü yatmaktadır. Çevresel çeşitli etkiler, yaşamları boyunca kişileri değişimlere zorlamakta ve bu zorlamalara karşı kişilerin sahip olduğu sabit kişisel eğilimler bu süreçleri başarmakta en temel rolü oynamaktadır. Kişilerin sahip oldukları kişisel sabit eğilimlerden birisi olan gelişime açıklık, değişim süreçlerine karşı kişinin genel değişmeyen tepkilerini göstermektedir. Gelişime açıklığı yüksek kişilerin bu bağlamda değişimler karşısında daha esnek oldukları ve uyum becerilerinin daha yüksek olduğu ifade edilebilir. Mevcut çalışmada ulaşılan sonuç, bu bağlamda gelişime açıklık ile psikolojik dayanıklılık arasında aynı yönlü bir ilişkinin olduğunu ortaya çıkarmış ve değişim süreçlerinde uyum sağlamanın, esnek olmanın ve yaratıcı çözümler bulmanın bu süreçteki önemini göstermiştir. Çalışmanın bir diğer amacı, kişilik özellikleri ile ilişkilendirildiğinde psikolojik dayanıklılık yapısı içinde hangi boyutların temel rol oynadığının tespit edilmesidir. Bu amaçla yapılan analiz sonucunda kendilik algısı, sosyal kaynaklar ve sosyal yeterlilik boyutlarının öne çıktığı görülmüştür. Öz-farkındalık ile ilişkili olan kendilik algısı esasında kişinin kim olduğuna yönelik kişisel algılamalardan oluşmaktadır. Kişilik ile ilişkilendirildiğinde, kendilik algısı boyutunun öne çıkmasında rol oynayan sabit kişisel eğilimler nörotiklik ve özdisiplin faktörleridir. Kişilik yapısı içinde sosyalleşme süreçleriyle ilişkili boyutlardan ikisini ifade eden nörotiklik ve özdisiplin, esasında duygusal ve motivasyonel kararlılığı sürdürme becerisiyle ilişkili özelliklerdir. Bu bağlamda, sosyal süreçlerle şekillenen kendiliğe yönelik algılamaların bu özelliklerden doğrudan etkilendiği, kişilerin düşük nörotiklik ve yüksek özdisiplin özellikleriyle birlikte psikolojik dayanıklılığa ilişkin kendilik algılamalarının daha olumlu olduğu belirlenmiştir. Böylelikle elde edilen sonuçlarla, psikolojik dayanıklılıkta kişinin kendisine yönelik algılamalarında kişilik süreçlerindeki kişinin duygusal ve motivasyonel kararlılığını sürdürme kabiliyetinin temel rol oynadığı ortaya çıkarılmıştır.
