Halo Etkisi
Daha önce bir kimseyi ya da herhangi bir nesneyi tek bir özelliğinden ya da ilk bakışta gördüğünüz bir davranışından ötürü yargıladığınız, onun hakkında bütüncül bir karara vardığınız oldu mu? Cevap vereyim, kesinlikle oldu. İşte bu duruma biz hale ya da halo etkisi adını veriyoruz. Gelin hep birlikte bu kavramı daha detaylı inceleyelim.
Öncelikle bu kavramın tanımını ele alacak olursak bu durum “ Bir bireye ait çarpıcı derecede iyi bir özelliğin bireyin diğer özelliklerinin önüne geçmesine ve olduğundan daha farklı, daha iyi algılanmasına sebebiyet vermesi” olarak açıklanabilir. Örneğin normalde fiziksel karakteristik özelliklerin diğer kişilik özellikleriyle bir alakası olmasa da yakışıklı veya güzel insanların daha akıllı, espritüel ya da daha cesur, karizmatik olarak değerlendirilmeleri mümkündür. Tabi bu etki olumsuz bir biçimde de tezahür edebilir. Örneğin bir kişiye ait kötü bir kişilik özelliği yüzünden kişinin diğer bütün özellikleri hakkındaki görüşlerimiz, fikirlerimiz olumsuz etkilenebilir. Bencil biri aynı anda gerçekte olduğundan daha az akıllı ya da daha az dürüst olarak düşünülebilir.
Bizler bu davranışı çoğunlukla bilinçdışı olarak gerçekleştiririz. Bir kimse hakkında onu gördüğümüz ilk anlarda davranışlarından veya dış görünüşünden direkt olarak aklımızda çıkarımlar yapar, onu zihnimizde bir kümeye koyarız. Kalıplaştırırız. Örneğin dışarıda gezerken giyinişiyle, yürüyüşüyle veya hareketleri ile son derece paspal ve çelimsiz bir görünümü olan birini düşünelim. Muhtemelen onun hakkındaki ilk yargılarımız cahil, vasıfsız, rahatsız edici veya topluma herhangi bir faydası bulunmayan insan olur. Kişinin iyi ya da kötü bir özelliğini alarak onun hakkında sayısız yargılarda bulunmak. Kulağa eğlenceli gelmiş olacak ki bilim insanları bu konuda araştırmalar gerçekleştirmiş.
İşte bu bilim insanlarından bir tanesi psikolog Solomon Asch. Kendisi Forming Impressions Of Personality makalesinde, halo etkisinin günümüzde en bilinen örneklerinden birini vermiştir. Bu deneyde, A ve B olarak adlandıracağımız iki farklı kart alınmış, bu kartların içine bazı kişisel nitelikler yazılmıştır. Örneğin:
A: akıllı-çalışkan-fevri-eleştirel-inatçı-kıskanç
B: kıskanç-inatçı-eleştirel-fevri-çalışkan-akıllı
Bu kartlarda bulunan kişisel nitelikler aslında aynı kişiye aittir. Bu kartlar deneklere verilmiş, deneklerden bu kartların tasvir ettiği kişiyle ilgili değerlendirmelerini paylaşmaları istenmiştir.
Fark edileceği gibi, kartlar farklı olsa da üzerlerinde aynı nitelikler yazmaktadır. Ancak bu niteliklerin ait olduğu kişi, A kartında önce “akıllı” ve “çalışkan” gibi pozitif niteliklerle daha sonra “fevri”, “eleştirel”, “inatçı” gibi niteliklerle son olarak da negatif olan “kıskanç” niteliğiyle gösterilmiştir. Aynı kişi B kartında tam tersi bir sırayla tasvir edilmektedir. Bu kişiyi verilen kartlar üzerinden tanıyan insanlar, aynı kişiyle ilgili farklı yorumlarda bulunmuş, farklı izlenimler edinmiştir.
Solomon Asch Deney Açıklaması
A kartının verdiği izlenim, tasvir edilen kişinin bazı eksik yanları olan ama en nihayetinde iyi yanları, eksik yanlarının altında kalmayan, ehil bir kişi olduğu şeklinde olmuştur. Buna karşın, B kartının çoğu deneğe verdiği izlenim, bu kişinin faydadan çok zorluk çıkaran ve “sorun yaratan” biri olduğu şeklinde olmuştur. Bunun ötesinde, A kartında pozitif şekilde yorumlanan bazı özellikler (örn. fevrilik, eleştirellik), B kartında negatif şekilde yorumlanmıştır.
Yapılan bir başka çalışmada da insanlar iki gruba ayrılmış, her iki gruba da aynı kadının bir fotoğrafı ve o kadının hayatına dair bazı bilgiler verilmiştir. Ancak gruplardan birine kadının gerçekteki hali gösterilmiş, öbür gruba ise kadının yaklaşık olarak 20 kilo kadar daha kilolu gözüktüğü bir fotoğraf gösterilmiştir.
Kadının gerçek halini gören katılımcılar, onun daha kilolu halini gören insanlara kıyasla onu fiziksel açıdan daha çekici bulmuştur. Bununla da kalmamış, onun kişiliğinin de daha iyi olduğuna, kariyerinde başarılı olmasının daha muhtemel olduğuna dair varsayımlarda bulunmuştur.
Neden bu etkiye kapılıyoruz?
İnsanoğlu olarak bizler, çoğu zaman düşüncelerimizde ya da davranışlarımızda haklı çıkmak, buna bağlı olarak da çevremizden onay almak, beğeni toplamak isteriz. Bir düşünceyi paylaştığımız ya da bir değerlendirme yaptığımız zaman bunun doğru çıkması için yollar ararız. Haklı çıkmanın bizim üzerimizde pozitif etkileri bulunur. Kendimizi önemli ve yetkin biri hissetmemizi sağlar. Dolayısıyla bu türden bir etkiye kapılmamızın nedenlerinden bir tanesi insanlar üzerindeki yargılarımızın, değerlendirmelerimizin, bizim bir tür haklı çıkma isteğimizin sonucu olarak düşünülebilir.
Ya da hızlı karar almak istiyor da olabiliriz. Yeni biriyle tanıştığımız zaman onunla arkadaşlık yapma fikri aklımıza geldiğinde, bu türden kısa ve hızlı değerlendirmeler yaparak durumu gözden geçirebilir; davranışlarımızı ona göre şekillendirebiliriz. Ya da bu şey bir nesne de olabilir. Örneğin bir süpürgeye ihtiyacımız olsun. Alışverişe gittiğimizde teknik özelliklerini henüz bilmediğimiz 2 süpürge karşımızda olduğunda gözümüz niteliksel olarak daha iyi görünen süpürgeye kaçabilir. Onun güzel gözükmesi sanki teknik açıdan da tercih edilebilir olduğu izlenimini verebilir bize. Dolayısıyla kısa sürede hızlı bir karara varmış olup niteliksel açıdan güzel görünen süpürgeyi satın alabiliriz.
Halo etkisine kapılarak bu tarz kararlar almak bizi elbette zaman zaman yanlış tercihlere sürükleyebilir. Özellikle, biri bizden bir şeyleri değerlendirmemizi istiyor ve bunu yaparken halo etkisine kapılacağımızı biliyorsa, bu durum manipüle edilmemize yol açabilir. Bu sebepten bu etkiyi hızlı ve seçeneğimizin kısıtlı olduğu durumlarda kullanmak daha verimli olacaktır.
Sonuç olarak hale etkisi, öyle ya da böyle günlük yaşantımızda bizi etkileyen, kararlar almamızda büyük rolü olan bir durum. Bizlerin, bu konuda bir kişi ya da nesne hakkında izlenimimizi, değerlendirmemizi oluşturmadan önce, onun bariz iyi ya da kötü olan niteliklerine değil de her bir niteliğini ayrı ayrı analiz etmemiz, vereceğimiz kararlar açısından daha faydalı olabilir. Ayrıca birbirleriyle bağlantılı olan durumlarda analiz yaparken son bulgulara en az ilk bulgular kadar önem vermemiz son derece önemli.
