A. TAŞ HASTALIĞININ SEBEPLERİ VE YAYGINLIĞI

Böbrek taşı nasıl oluşur?

Böbrekler bel omurunun her iki yanında yer alan ortalama 150 gr ağırlığında organlardır. Vücut metabolizması sonucu oluşan atık ürünlerin uzaklaştırılmasını sağlamak ve vücut sıvılarının içerdiği maddelerin yoğunluğunu ayarlamak başlıca görevleridir. İdrardaki kalsiyum, oksalat ve ürik asit gibi minerallerin kristalleşerek

kümeleşmesiyle ve taş oluşumunu engelleyici maddelerin idrarda yoğunluklarının azalmasıyla taş oluşur. Taş hastalığı ülkemizde ortalama % 15 sıklıkta görülmektedir.

Taş oluşturan sebepler nelerdir?

Taş oluşumunda genetik, çevresel faktörler ve diyet başlıca etkenlerdir. Ancak bu nedenlerin detayları belirtilmiştir.

Taş oluşumunda yaşın etkisi nedir?

En sık 20 ile 50 yaşları arasında görülmektedir.

Taş oluşumunda cinsiyetin etkisi nedir?

Erkeklerde kadınlara göre 3 kat daha fazla görülür.

Taş oluşumunda ailede taş öyküsünün etkisi nedir?

Ailede taş öyküsü: Ailesinde taş hastalığı olanlarda %20-30 oranında taş oluşma riski vardır.
Taş oluşumunda genetik faktörlerin etkisi nedir?

Bazı enzim eksiklikleri taş oluşumuna zemin hazırlar.

Taş oluşumunda günlük tüketilen sıvı miktarının etkisi nedir?

Alınan sıvı miktarı azaldıkça idrar yoğunlaşmakta ve atık maddelerin birikip taş oluşturması kolaylaşmaktadır.

Taş oluşumunda beslenme alışkanlıklarının etkisi nedir?

Hayvansal protein, süt, tuz ve oksalat içeren ıspanak, pancar, çikolata gibi besinlerin fazla miktarda alınması taş oluşumunu artırır.

Taş oluşumunda ilaçların etkisi var mıdır?

Evet, kortizon, asit gidericiler, idrar söktürücüler (furosemid), D vitamini gibi bazı ilaçların taş oluşumu üzerine etkisi vardır.

Taş oluşumunda sıcak iklim kuşağında yaşamanın etkisi var mıdır?

Sıcak iklimlerde sıvı kaybının daha çok olması idrarı yoğunlaştırır ve taş oluşumunu kolaylaştırır.

Taş oluşumunda tekrarlayan idrar yolu iltihaplarının etkisi var mıdır?

Tekrarlayan idrar yolu enfeksiyonları enfeksiyon taşlarına neden olmaktadır. Ayrıca diğer taşların oluşumunu da kolaylaştırmaktadır.

Başka ne gibi durumlar taş hastalığının oluşumunu artırır?

Böbrek veya idrar yollarının yapısal bozuklukları (İdrar kanalı darlığı, at nalı böbrek), Hiperparatiroidizm, gut, crohn hastalığı gibi bazı sistemik hastalıklar ile böbrek, idrar yolları ve barsak ameliyatları taş oluşumunu artırıcı etkilere sahiptir.

B. TAŞ HASTALIĞININ DEĞERLENDİRİLMESİ

Taş hastalığının belirtileri nelerdir?

· Böbrek ve idrar yolu taşları genelde yakınmalara neden olurken bazen de hiçbir belirti vermeden böbrek işlev kaybına yol açabilir.

· En sık görülen yakınma taşın bulunduğu taraftaki yan ağrısıdır. Ağrı, taşın böbrekte veya idrar yollarında bulunduğu yere göre, böğür bölgesinden başlayıp sırt bölgesine ve kasıklara doğru yayılım gösterir. Taşın hareket etmesi veya idrar yolunda yaptığı tıkanıklığa bağlı olarak böbreğin genişleyip gerilmesiyle oluşur. Genelde şiddetli, kıvrandırıcı ve aralıklıdır. Bazen hafif ve uzun süren sızı şeklinde de olabilir.

· Börek ağrısını taşıyan sinirsel yollarla barsak sinirleri arasında ki bağlantı nedeniyle böbrek ağrısına bulantı ve kusma eşlik edebilir.

· Taşın böbrek ve idrar yollarında yaptığı tahrişe bağlı olarak idrarda kan görülebilir. Kan miktarı ile taşın büyüklüğü arasında bir ilişki yoktur. Bazen gözle görülebilirken genelde mikroskobik olarak idrarda kan tespit edilir.

· Taşın yaptığı tıkanıklığa bağlı olarak bekleyen idrar iltihaba neden olabilir. İdrar yolu iltihabına bazen yüksek ateş eşlik eder.

· İdrar yaparken zorlanma, yanma ve sık idrara gitme yakınmalarına da sebep olabilir.

Böbrek ve idrar yolu taşlarının teşhis yöntemleri nelerdir?

· Hastanın öyküsünün alınması, yakınmaları ve ağrının özellikleri taş hastalığını teşhiste en önemli basamaktır. Fizik muayenede taş açısından yönlendirici bilgiler elde edilebilir.

· İdrar analizinde kan hücrelerinin görülmesi teşhis açısından değerli bulgudur. Eşlik eden iltihabın varlığı idrar kültürü ile araştırılmalıdır.

· Kan tahlilinde böbrek fonksiyon testlerinin (üre, kreatinin), sodyum ve potasyumun tetkik edilmesi gerekmektedir.

· Taş oluşumunun sebebini araştırmak için hastaların 24 saat boyunca topladığı idrarda çeşitli parametrelere bakılmalıdır.

· Görüntüleme yöntemlerinden en sık kullanılanlar yatarak karın grafisi ve ultrasonografidir. Yatarak karın grafisi böbrek ve idrar yolu taşlarının % 90’ ını tespit etmektedir. Ultrasonografi ile böbrek taşları kolayca görülürken, idrar kanalındaki taşları görmek zordur. Ultrasonografinin en değerli bulgusu taşın yaptığı tıkanıklığa bağlı böbrek ve idrar yolundaki genişlemeyi göstermesidir. Bu yöntemlerin yetersiz kaldığı durumlarda daha önceleri ilaçlı böbrek filmi (İVP) çekilirken son dönemlerde milimetrik taşları da saptamasından dolayı genellikle ilaçsız tomografi tercih edilmektedir.

C. TAŞ HASTALIĞININ CERRAHİSİ

İdrar yollarının taş hastalığında tedavi yöntemleri nelerdir?

Böbrek ve idrar kanalındaki taşların çoğu izlem sırasında kendiliğinden düşer. Bazen ilaç tedavisi ve sıvı alımının düzenlenmesi taşların düşmesine yardımcı olur. Taşın düşmesinde taşın boyutu, şekli yanı sıra böbrek ve idrar kanalındaki yerleşimi başlıca etkenlerdir. Boyut olarak 5 mm ’nin altındaki taşlar büyük oranda kendiliğinden düşerken 7 mm ve üzerindeki taşlara genelde müdahale gerekir.

Taş hastalığında başlıca tedavi yaklaşımları;

· ESWL (şok dalgalarıyla taş kırma)

· URS (Üreterorenoskopi)

· PNL (Pekütan nefrolitotomi)

· Açık cerrahi ’dir
Taşların büyüklüğü, sayısı, yeri, cinsi ve hastanın yapısal özelliklerine göre tedavi yöntemlerinden uygun olanı seçilir.

Taş kırma (ESWL= şok dalgalarıyla taş kırma) nedir?

Vücut dışından gönderilen şok dalgaları ile böbrek ve idrar kanalındaki taşların kırılması işlemidir. İşlemin hafif narkoz altında yapılması önerilir. Taş kırma işlemi için hastanede yatmaya gerek yoktur. Genel yaklaşım böbrekte 2 cm, idrar kanalında ise 1 cm ’nin altındaki taşlara uygulanmasıdır. Kırılan taş parçalarının idrar yoluyla kendiliğinden uzaklaşması beklenir. Taş kırma sonrasında taş parçaları düşük olasılıkla idrar kanalını tıkayabilmektedir. Genelde bu tıkanıklık kendiliğinden açılıp taşlar düşmektedir. Taşın kırılmadığı veya yeterince parçalanmadığı durumlarda taş kırma işlemini tekrar yapmak gerekebilir. Taş kırma işleminden sonra şok dalgalarının vücuda girdiği yerde ağrı, kızarıklık ve ciltte kanama olmakta bu yakınmalar çoğunlukla bir haftada kaybolmaktadır.

Üreterorenoskopi (URS) nedir?

İdrar kanalından endoskopik görüntü sağlayan bir alet ile önce idrar torbasına oradan da taşın bulunduğu üst idrar yoluna girilir. Kanaldaki taş büyük boyutlardaysa kırılıp parçalar halinde, küçük ise direkt olarak dışarı alınır. İdrar kanalının alt ve orta bölümlerindeki taşlarda başarı oranı yüksek iken üst bölümlerdeki taşlarda başarı düşmektedir. Üst bölümdeki taşların işlem sırasında böbreğe kaçma ihtimali vardır. Bazen taş veya işlem sonucu kanalda oluşan hasar düzelene kadar idrar akımını sağlamak için idrar kanalının içine geçici bir tüp yerleştirilebilir. Vücutta herhangi bir kesi yapılmadan gerçekleştirilen bir işlemdir.

Pekütan taş cerrahisi (PNL) nedir?

Sırt bölgesinde 1cm’lik kesi yapılarak böbreğe tüp yerleştirdikten sonra endoskopik görüntüleme sağlayan alet ile girilip taşlar temizlenir. Genelde 2 cm ve üzerindeki taş boyutlarında tercih edilir. Ameliyat sonrasında sırt bölgesindeki kesiden böbreğe bir tüp yerleştirilip idrar akışı birkaç gün oradan sağlanabileceği gibi tüp yerleştirilmeden de işlem gerçekleştirilebilir. Fazla miktarda taşı olan böbreklerde taşların tamamının temizlenmesi bazen mümkün olmayabilir. İşlem sonrası böbreğe yerleştirilen tüpte bir süre kanama izlenebilir. Böbreğe yerleştirilen tüp birkaç gün (1-3 gün) sonra çekilir ve

kesi bölgesinde idrar sızıntısı olmayan hastalar taburcu edilir. Perkütan taş cerrahisinin böbrek dokusuna ve işlevine önemli bir zararı yoktur. Açık böbrek ameliyatlarına göre hastalar hızlı bir iyileşme süreci ile günlük yaşamlarına rahat bir şekilde dönmektedirler.

Açık böbrek taş ameliyatı nedir?

Teknolojideki gelişmelerle beraber kapalı yöntemlerle taş tedavisi başarılı bir şekilde yapılmaktadır. Günümüzde açık taş cerrahisine çok düşük oranlarda (%1-2) ihtiyaç duyulmaktadır. Böbreğin tamamını dolduran taşlarda açık böbrek cerrahisi yapılabilmektedir.

Taş oluşumunu ve tekrarlamasını önlemek için neler yapılabilir?

Böbrek ve idrar yollarında taş oluşumunu, büyümesini ve tedavi sonrası tekrarlamasını önlemek için en etkili yöntem günlük yeterli sıvı alımıdır. Günlük 10-12 bardak su alınması idrarın yoğunluğunu azaltarak idrarda taş oluşturabilecek biyokimyasal atıkların çökmeden vücuttan uzaklaşmasını sağlar. Taş oluşumunu önlemek için hayat tarzı değişiklikleri gereklidir.

· Günlük yeterli sıvı alınması (2.5 litre)

· Düzenli egzersiz yapılması

· Taş oluşum riskini arttıran kırmızı et, süt, ıspanak, tuz, karbonhidrat, çikolata,

çay, kola ve soda gibi yiyecek ve içeceklerden uzak durulmalıdır.

· Limonata, taş önleyici maddelerden (sitrat) fazla oranda içermesi nedeniyle bol

miktarda tüketilmelidir.

· Taş tedavisi sonrası taşın tekrarlama riski yüksektir. Tekrarlayan taş

hastalığında vücutta taş oluşturan nedenler, idrar ve kan örneklerinde tetkik

edilip uygun tedavi alınmalıdır.

· Taş analizi sonucuna göre önerilen ilaçları düzenli almak ve diyeti uygulamak

tekrarlayan taşların başlıca tedavisidir.

· Ailesel taş hastalığı olan çocuklarda taşın cinsine göre genetik inceleme

yaptırmak gerekebilir.
Böbrek ve idrar yolları taşları, tedavisi bir ürolog gözetiminde planlanan, düzenli kontroller ve hayat tarzı değişiklikleri gerektiren bir hastalıktır