3-6 yaş arası çocuklarda kimlik gelişimi

3-6 Yaş Arası Çocuklarda Kimlik Gelişimi

Giriş

Kimlik gelişimi, bireyin kendini tanıması, benliğini ve toplumsal rollerini anlamlandırması sürecidir. Okul öncesi dönem (yaklaşık 3-6 yaş aralığı), kimlik oluşumunun ilk temellerinin atıldığı kritik bir evredir. Bu yaşlarda çocuklar, kendileri hakkında ilk tutarlı inançlarını ve benlik algılarını geliştirmeye başlar. Erken çocukluk döneminin kimlik gelişimindeki önemi, bu dönemde kazanılan deneyimlerin ve benlik algılarının, ileriki yıllardaki kişilik ve sosyal gelişime zemin hazırlamasından kaynaklanır. Bu makalede, 3-6 yaş grubundaki çocuklarda kimlik gelişimi Erikson’un psikososyal gelişim kuramı ışığında ele alınacak; benlik kavramı, cinsiyet kimliği ve rol oyunu gibi süreçler tartışılacak; güncel araştırma bulgularından örnekler verilecek ve okul öncesi döneme yönelik uygulamalı çıkarımlar ile ebeveyn ve öğretmenlere öneriler sunulacaktır.

Kuramsal Çerçeve

Erik Erikson’un Psikososyal Gelişim Kuramı, yaşam boyu sekiz gelişim evresi tanımlar ve her evrede bireyin karşılaştığı temel bir psikososyal çatışma olduğunu öne sürer. 3-6 yaş arası dönem, Erikson’un kuramında “Girişimciliğe Karşı Suçluluk” (inisiyatif vs. suçluluk) evresine karşılık gelir. Bu evre, çocuğun artan motor ve dil becerileri sayesinde çevresini daha özgürce keşfedip kendi başına girişimlerde bulunmaya başladığı oyun çağıdır. Erikson’a göre bu dönemde çocuk “bir kişi olarak neler yapabileceğini” keşfetmeye çalışır ve kendine güçlü bir şekilde inanma duygusu geliştirmeye başlar. Çocuklar merak duydukları konularda durmaksızın sorular sorar, hayal güçleri belirgin biçimde artar ve yakın çevrelerindeki yetişkin rollerine büyük bir ilgiyle gözlemci olurlar. Bu inisiyatif alma çabasının başarılı olması, çocuğun girişimlerinin aile tarafından desteklenmesine ve merakının uygun şekilde giderilmesine bağlıdır. Eğer çocuk sürekli engellenir, aşırı eleştirilir veya girişimleri nedeniyle cezalandırılırsa, yaptığı şeylerin yanlış olduğu duygusuna kapılır ve suçluluk gelişebilir. Destekleyici bir ortamda ise çocuk amaçlarına ulaşabileceği geniş bir eylem alanı bulur ve girişimciliğin sağladığı başarma duygusunu tadar. Bu evrede uygun dengeyi bulmak önemlidir; zira aşırı koruyucu ya da izin verici bir tutum da çocuğun özdenetim ve ahlak gelişimini olumsuz etkileyebilir. Sonuç olarak, başarıyla atlatılan “girişim vs. suçluluk” çatışması, çocuğun kendi başına harekete geçebilme becerisi ve amaç duygusu (purpose) geliştirmesiyle sonuçlanır ve ileriki kimlik gelişimine katkı sunar.

Erken çocukluk dönemindeki kimlik gelişimi, yalnızca Erikson’un kuramıyla sınırlı değildir. Gelişim psikolojisinde farklı kuramsal açıklamalar da bu dönemdeki benlik ve kimlik davranışlarını açıklar. Sosyal öğrenme kuramı, 3-6 yaş arasındaki çocukların etraflarındaki yetişkinleri ve akranlarını gözlemleyerek, pekiştireç (ödül-ceza) mekanizmaları yoluyla cinsiyet rolleri gibi davranış kalıplarını öğrendiklerini vurgular. Örneğin, Bandura’nın sosyal öğrenme anlayışına göre çocuk, belli bir davranışın ödüllendirildiğini veya cezalandırılmadığını gördüğünde, o davranışı taklit etme olasılığı artar. Bu yaşlarda çocuklar sadece anne-babalarını değil, kardeşlerini, akranlarını ve medya karakterlerini de model alarak “nasıl davranması” gerektiğine dair ipuçları toplar. Diğer yandan, bilişsel gelişim kuramı ve onun bir uzantısı olan cinsiyet şeması kuramı, okul öncesi çocukların cinsiyetle ilgili bilgileri işlemek için zihinsel şemalar oluşturduğunu öne sürer. Piaget’nin yapılandırmacı bakışıyla uyumlu olan bu görüşe göre çocuk, gözlemlediği davranış ve özellikleri “erkek işi” ya da “kız işi” olarak kategorilere ayırır; böylece kendi cinsiyet kimliğini de bu şemalar çerçevesinde anlamlandırır. Kısacası, erken çocuklukta kimlik gelişimi hem psikososyal (duygusal-sosyal çatışmalar) hem de öğrenme ve bilişsel süreçler açısından ele alınmakta; çocuklar hem içsel girişimcilik duygusunun sınavından geçmekte hem de dış dünyadan gözlemledikleri rol modelleri aracılığıyla kimlik davranışlarını şekillendirmektedir

Kaynakça

• Erikson, E. H. (1963). Childhood and society. W. W. Norton & Company.
• Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Prentice Hall.
• Piaget, J. (1962). Play, dreams and imitation in childhood. Routledge.
• Florida Atlantic University (2024). Pretend play and development in early childhood. Erişim adresi: https://www.fau.edu
• DoktorTakvimi.com (2023). “Erken çocukluk döneminde kişilik gelişimi nasıl olur?” Erişim adresi: https://www.doktortakvimi.com
• DergiPark (2021). “3-6 Yaş Arası Çocuklarda Cinsiyet Kimliği Gelişimi Üzerine Bir Derleme.” DergiPark Akademik Makaleler Arşivi. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr
• Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2018). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin Yayıncılık.
• Kağıtçıbaşı, Ç. (2000). Benlik ve Kimlik. Evrim Yayınevi.
• Aral, N., Kandemirci, N. & Gürsoy, F. (2011). Okul Öncesi Dönemde Gelişim. Ya-Pa Yayınları.

• 1. Erikson’un psikososyal gelişim kuramına göre 3-6 yaş arası çocukların karşılaştığı temel çatışma nedir? Bu çatışmayı sağlıklı şekilde aşmanın kimlik gelişimine katkısı ne olabilir?
• 2. Sosyal öğrenme kuramı, çocukların cinsiyet kimliği gelişimini nasıl açıklar? Bu süreçte model alma ve pekiştirmenin rolü nedir?
• 3. Bilişsel gelişim kuramı ve cinsiyet şeması kuramına göre çocuklar 3-6 yaş arasında cinsiyet rollerini nasıl anlamlandırır? Bu anlayışın ileriki yaşlara etkileri neler olabilir?
•  
• 4. Oyun çağı olarak adlandırılan 3-6 yaş döneminde, hayali oyunlar ve rol denemelerinin kimlik gelişimi üzerindeki etkileri nelerdir? Eğitimciler bu süreci nasıl destekleyebilir?