Ölümü yetişkinlerin bile algılayıp kabul etmesi kolay olmazken çocukların somutlaştırıp anlamlandırması tabi ki zor olacaktır. Çocuğun içinde bulunduğu gelişim dönemi ona neyi, nasıl anlatacağınız açısından önemlidir.0-6 yaş arasındaki çocuklar soyut kavramları kavrayabilecek düzeyde olmadığı için yaşanılan her durumun somutlaştırılarak anlatılması gerekir. Ölümü somutlaştırmak da zorluk çekilmektedir. Yaşanılan güçlükten dolayı yanlış ifadelerle çocuğun daha çok kafası karışabilir, endişe duymasına sebep olunabilir Peki bu yanlışlar nelerdir?

Yaşanılan ani ölümler, kazalar ya da birden gerçekleşen çocuk ölümlerine şahit olunduğu takdirde, çocuğa ölümü anlatan kişi yalan söylemiş, tutarsız davranmış olacaktır. Çocukların mantığı çok basittir ancak onu kendi dünyalarına göre yorumlamaları çok derindir. Çocuk bu durum karşısında şöyle bir çıkarımda bulunabilir: Madem insan büyüyünce yaşanıp ölüyor, o zaman ben yemek yemeyeceğim, yemek yersem büyürüm, büyürsem yaşlanıp ölürüm. Beslenme problemleri görülebilir. Anne babasının yaşlandığını düşünüp onları kaybetme korkusu içine girebilir ve yalnız kalacağını düşünerek güven duygusunu yitirebilir.

Büyükler çocuğa ölümü anlatırken sık sık bu cümleyi kullanmaktadırlar. Çocuk bu cümleyi ilk duyduğunda anlamış gibi görünebilir ancak sonrasında uyumak istemeyebilir, uyursa öleceğinden korkabilir, anne-babasıyla uyumak isteyip onları uyutmak istemez, onlar uyursa annesiz ve babasız kalacağını düşünebilir. Sonrasında uyku problemi, kabuslarla uyanma görülebilir.

Çocuk henüz cennet, cehennem, ölüm ve sonrası gibi soyut kavramları anlayacak düzeyde olmadığı için bu tarz cümleler onun kafasını karıştıracak ve durumu anlayıp kabullenmesini geciktirebilir. Cennetin çok güzel bir yer olduğunu anlayan çocuk, O zaman bende ölü cennete gitmek istiyorum. diye düşünebilir. Cennette herşeye sahip olup mutlu olacaksak neden yaşıyoruz düşüncesine kapılabilir. Madem öleceksek neden yaşıyoruz ki cümlesiyle anne-babasını cevapsız bırakan bir kız çocuğuna ölümü onun dünyasına göre oyuncaklarından, yapmaktan hoşlandığı şeylerden bahsederek, görüp dokunabildiği nesnelerden yola çıkarak ifade ettim. Çocuk verilen cevaptan tatmin olmaz ve kafasında ölüme dair bir şema oluşturamazsa ölüm odak noktası haline gelebilir. Anne babanın cevap veremediğini düşünen çocuk birçok kişiye ölümü sorar. Herkesten farklı cevaplar duyacak olan çocuğun kafası daha da karışır ve kafasında ki şema karmaşık hale gelebilir.

Yaşamanın güzel bir şey olmadığı, ölümün daha güzel olduğunu anlayabilecek olan çocuk ölmek isteyebilir ya da tam aksine ölmek istemediği için herkesi üzmeye çalışıp, yaramazlık yaparak Allah'ın onu sevmemesini yanına almamasını isteyebilir. Bu düşüncesinden dolayı birçok davranış problemi sergileyebilir.

Bu şekilde konuşan bir yakınını kaybeden çocuğun suçluluk duygusu içine girmesi sık karşılaşılan bir durumdur. Annemi üzdüğüm için öldü, benim yüzümden öldü. gibi düşünen ölümü anlaması ve kabullenmesi zor olacağı gibi yas süresi de uzayabilir. Kendini suçlayan çocuk ölümü ve hissettiği duyguyu daha fazla bastırabilir, kendini suçladığı için egosu zarar görebilir ve kişilik gelişimi de bu durumla şekillenebilir. Bu durumu yaşayan çocuklarda çeşitli psikolojik semptomlar kendini gösterebilir.

0-6 yaş arasında çocuklar soyut kavramları algılayamaz ancak dönem arasında çocuğun bulunduğu yaş da çok önemlidir.0-2 yaş arasında çocuklar ölümü algılayıp anlamlandıramayacak kadar küçüktürler. Kaybedilen kişinin yokluğunu hissedebilir, kokusunu ve varlığını özleyip birer kelimeyle; anne, baba deyip ağlayabilir.2-6 yaş arasında genellikle soyut kavramları anlamlandıramayacak olan yaş 4 yaştır. Ölüm hakkındaki fikirleri çok belirsizdir. Ölümün bir son olduğunu düşünemezler, ölen kişiyi tekrar görebileceklerini varsayıp; Ne zaman gelecek? Gelsin de parka gideceğiz yarın. gibi cümleler kurabilirler. Okul öncesi dönem çocukların hayal dünyalarının zengin olduğu ve fantezi dönemi olduğu için çocuklar oyunlarla ilgilenirler. Dua ile ya da sihirli düşüncelerle ölen kişiyi geri getirebileceklerini düşünebilirler.

Çocuğa olabildiğinde somut kelimeler seçilerek açıklama yapılması, kısa ve net cümleler kullanarak ölümün anlatılması gerekmektedir. Cümlenin uzun olması çocuğun anlamasını geciktirerek kafasındaki şemayı karmaşık hale getirecektir. Soyut kelimelere yer verilmesi ise çocuğun bu konuyu daha fazla düşünüp anlamaya çalışmasına, daha fazla kaygı duymasına yol açacaktır.

Ölümü ifade ederken bitki ve hayvanlardan yola çıkarak somutlaştırma yapılabilir, her canlının doğup, büyüdüğünü ve bir gün öleceğini, öldüğü zaman onu tekrar göremeyeceğimiz örneği zenginleştirilebilir. Beraber bir çiçek beslemek büyütmek, çiçeğin solduğunu görüp algılaması çocuğu tatmin edecektir.

Çocuğa ölüm somutlaştırılarak anlatıldı ve çocuk ölümü anladı diye duygularını yaşamayacak değildir. Yetişkinler gibi çocuklarında ağlama, üzülme davranışları olacak ve yaslarını yaşayacaklardır. Bu durumda çocuğun yakınlarının, Ben hep senin yanındayım. gibi güven telkin eden cümlelerle çocuğa destek olunması gerekir. Ya sende ölürsen, ben yalnız kalırsam, çevremdekiler de ölürse diye düşünen bir çocuğa onun hep yanında olacaklarının söylenmesi ve bunun için söz verilmesi yerine, Uzun yıllar yaşayıp senin yanına olmak. kardeşlerinde vs. öyle . Yanında olduğum süre içinde de seni hep seveceğim, yalnız bırakmayacağım gibi çocuğun ruhunu doyurmak, yaşadığı kaygıyı azaltmak gerekir.

Çocuk cenaze ortamına götürülmeli mi?

Çocuğun ölümü anlayıp kabul etmesi, yüzleşmesi için iyi olabilecekken; cenaze ortamında ki çocuğa yaklaşımlar,( annesiz kaldı yavrum, ne yapar ne eder şimdi, kim bakar gibi cümlelerin duyulması) aşırı ağıtlar, kendini yere atmalar, ölen kişiyi göstermeler gibi davranışlara şahit olan çocuk için travmatik bir olay haline gelecektir. Çocuk anne-babasını ağlarken gördüğünde Neden ağlıyorsun. diye soracaktır verilen cevap samimi,kısa ve net olmalıdır. Onu bir daha göremeyeceğim çünkü o öldü, onu özleyeceğim için ağlıyorum. gibi cümleler kurulabilir. Çocuğa ölüm kelimesi genellikle kullanılmamaya çalışılıyor, ancak çocuğun ölümü kavrayabilmesi, yanlış anlamaması, farklı yorum yapmaması için ölüm, öldü vs. kelimeleri kullanılabilir.

Ölen kişinin yüzünü görmek, bedenin şişmesi, morarması, sararması, şekil değişikliği bir yetişkini bile etkileyip rüyalarına bile girebiliyorsa, unutması zaman alıyorsa küçük bir çocukta bu olumsuz etki daha fazla olacaktır. Hem gördüğüne şaşırıp etkilenecek hem de tam olarak durumu kavrayamadığı için karmaşa yaşayacaktır. Cenaze ortamına giden çocuğun sürekli gözlemlenmesi, ölen kişiyi görmemesi sağlanmalıdır.

Cenazeden sonra çocuğun düzeni çok fazla değişmemelidir. Gittiği okul, odası, evi vs. değişirse ölümün ve yaşadığı duyguların etkisi çocuk üzerinde travmatik hale gelebilir. Ölümden sonra çocuğun oyunlarını, davranışlarını ve resimlerini dikkatlice gözlemek gerekir. Ölümü anlayışı oyunlarına, hayallerine, rüyalarına ve ilişkilerine mutlaka yansıyacaktır. Dikkat çekilen değişimler görüldüğü taktirde psikolojik destek alınmalıdır.

Ölüm olayından sonra çocukta olabilecek problemler:

Çocuk ölüm anına şahit olup, ölü bedenini görmüş ise
İntihar, cinayet ya da farklı bir durumla oluşan ölüm ise
Davranış problemleri görülmeye başlandıysa
Sosyal ilişkilerinde, akademik başarısında, okul yaşantısında değişiklik oluyorsa
Yas süresi uzadıysa
Ölüm yüzünden kendini suçlu hissediyorsa
Şiddet davranışları göstermeye başladıysa
Alt ıslatma, gece korkuları ve kabuslar, uyumama, yemek yememe, parmak emme- tırnak yeme gibi sorunlar baş göstermişse bir uzmandan psikolojik destek alınmalıdır.

KISACA;

Ölüm çocuğun yakınlarından birinde gerçekleştiyse, çocuğun gelişim dönemini göz önüne alarak açıklama yapılmalı ya da bir uzamandan destek alarak açıklanmalı.
Ölümü, cennet-cehennem, uyumak, büyümek, yaşlanmak tabirleriyle açıklamamak gerekir..
Çocuğun sorularına her defasında aynı yanıtı verin. Çevrenizdekileri de bu konuda uyarın. Kendini güvende hissetmesini sağlayın.
Çocuğun var olan hayatında ciddi değişimler olmamalı, başka bir şehre taşınmamalı, okulu odası vs, değişmemeli.,.
Çocuğun yanında ağlayabilir, duygularınız yaşayabilir ancak bunun dozunu iyi ayarlamalı ve kendinizi kaybetmemelisiniz.
Çocuğunda ağlamasına izin verin. Bazı çocuklar hiç birsey olmamış gibi oynamaya devam edebilir. Çocukların tepkilerinin yetişkinlerden farklı olabileceğini unutmayın. Üzülmediği için onu suçlamayın.
Ölünün yüzünü ve gömülme anını çocuğa izlettirmeyin
Çocuğunuz kreşe ya da okula gidiyorsa öğretmeniyle sürekli görüşün ve gözlenen davranışlardan haberdar olun.
Mutlaka psikolojik destek alın.