Zaman algısı

Dr.Recai Yahyaoğlu
Aile Hekimi

İç Zamanın Oluşumu
 
Zaman iki farklı zaman algısıyla birlikte yaşanır. Birincisi zaman gerçek şekliyle ve yanılgısız olarak algılanır. Biyolojik ve iç saat böyledir. Burada zaman düzgün ve standardize olmuştur böylelikle süreli akar. İkincisinde ise zaman algısı bozulmuştur. Zaman bir türlü geçmek bilmez veya daha sık görülen şekliyle bir su gibi akıp gider. Hızına yetişilemez…
 
1-Biyolojik Saat
 
Biyolojik saat günlük rutinimizdir. Günün belli saatlerine göre bedenin dünyaya, karşılaşılan her olay ve insana verdiği doğal tepkisidir. Akşam olduğunda uykumuzu getiren hormonların salgılanması, midemiz boşaldığında açlık hissimizin ortaya çıkması gibi…Son yıllarda insanların yaşadıkları pek çok hastalıkta günlük biyolojik ritimlerine uygunsuz davranmaktan kaynaklandığı ortaya çıktı.
 
Bu sadece insanlara özel değildir.Tüm canlılar için geçerlidir.”18.yüzyılın başında Fransız astronom Jean Jacgues de Mairan, mimozalarına hayret ediyordu:Pencere kenarındaki bitkiler daima aynı satte güneşe doğru uzanıyorlardı.Işığın etkisiyle mi? Mairan, mimozaları karanlık bir odaya yerleştirdi.Ne varki bitkinin yaprakları şaşmaz bir şekilde sabahları açılıp, akşamları yeniden kapanmayı sürdürdüler.1929 yılında, Paris Bilimler Akademisi'ndeki görüşmelerde, deneylerinden söz etti.Yaptığı yayında gözüpek bir çıkarımda bulunmuştu:”Bitkinin etkinliği, yatağa bağlı bir hastanın gündüz ile gece arasındaki farkı hissetmesini sağlayan o hassas duyu ile bağlantılıdır.”Onun zamanında hastane odaları karanlıktı”(Klein, 2006).
 
Biyolojik saat öglena gibi tek hücreli basit hayvancıkta bile bulunur. Bu küçük yaratık dünyada bir milyar yılı aşkın bir süredir yaşıyor. Tıpkı mimoza gibi, her zamanki hareketini zifiri karanlıkta yapar(Klein, 2006, Palmer, 2002).Öglena basit yaşamının ritmini kendisi üretmektedir. Gerçekten de bu minik organizmanın içinde biyolojik bir saat vardır(Klein, 2006).
 
2-İç Saat
 
Biyolojik saat gibi fakat tüm bedene yönelik olmaktan çok hücrelere kadar özelleşerek spesifik bir hal alan iç saatimiz müthiş bir performansla çalışıyor. “İnsan vücudunda, her biri yaklaşık bir öglena kadar olan 100 milyar hücre bulunuyor. Kulağa ne kadar inanılmaz gelse de, her bir hücrenin kendi iç saati var.
 
Bu kronometre kum saati pernsibine göre çalışıyor.”Clock” (saat) ve “per” (“Periyot”un kısaltılışı) gibi adlar verilen genler hücrenin protein üretmesini sağlıyorlar. Ancak bu proteinlerin miktarı belirli bir eşiğin üstüne çıktığında, genler bloke ediliyor. Saatin haznesi doluyor, mekanizma duruyor. Şimdi kum saati tersine çevrilecek ve hücre adeta boşaltılacak: Proteinler parçalanma sürecine giriyor. Bir süre sonra oyun yeniden başlıyor. Yeniden üretime geçiliyor. Böyle bir çevrim tam 14 saat ve birkaç dakika sürüyor”(Klein, 2006).
 
Moleküler biyoloji her hücrenin içinde böyle bir saatin işlediği bilgisini, en sevdiği deney hayvanına, meyve sineğine borçludur (Klein, 2006, Young, 2000, Dunlap, 1999, Young, 1998).
 
Çok geçmeden biyologlar, memeli hayvanların olası tüm hücrelerinde de saat bulunduğunu keşfettiler-gözlerinde, ciğerlerinde hatta kemik yapan hücrelerinde bile (Klein, 2006, Dunlap, Loros ve De Coursey 2004). Bunun tek bir açıklaması var: Her hücrede bir zaman ölçme mekanizması gizlidir. Sineğin ve insanın hücreleri temel olarak aynı yapıya sahip oldukları için, insan da içinde milyarlarca saat barındırır (Klein, 2006).
 
Gerçekten de bazı organlar kendi işleyişlerini kendileri düzenlerler (Klein, 2006, Yoo ve diğerleri, 2004).Örneğin karaciğerin başka organlarla zaman hakkında bilgi alış verişinde bulunmasını mümkün kılan sensörleri bile vardır (Klein, 2006, Zulley ve Knab 2000). Amerikalı kronobiyolog Jay Dunlap insan bedenini bazı saatlerin tik-taklarının açıkça duyulabildiği, bazılarının ise sessizce çalıştığı devasa bir saatçi dükkanına benzetiyor (Klein, 2006).
 
İç saati genler düzenlediği için, bu kişilik özelliği kalıtımsaldır. Uyku araştırmacıları sabahları daha uyanık olmakla ilişkili bazı saat genlerinin varyasyonlarını keşfettiler (Klein, 2006; Archer 2003, Katzenberg 1998).
 
3-Işığın Önemi
 
Işık enerjisi dünyanın en önemli enerjisidir. Biyoritmi ve iç saati güneş ışığı düzenler. Eğer güneşin ışıkları olmasaydı ve dünya karanlıkta kalsaydı yaşam olmazdı. Yaşamın olmazsa olmazlarından olan ışık; insan bedeninin sağlıklı bir yaşam sürmesi için çok gereklidir. Bu konuda oldukça popüler olan bir Türk Atasözü herkes tarafından bilinir.”Işık girmeyen eve doktor girer”.
 
Yaz ayları geldiğinde kış aylarının karanlık ve kapalı havasından bunalan ve depresyona giren insanların güneşin parlamasıyla nasıl da rahatladıklarınını hemen herkes bilir. Nitekim son yıllarda tamamlayıcı tedavi yöntemleri arasında ‘ışıkla tedavi' daha çok kapalı havaya sahip ülkelerde son derece popüler olmaya başlamış bulunmaktadır.
 
“Bütün bütün yaratıklar, kronometrelerini ayarlamak için güneşten yararlanıyorlar. Öglenanın tek gözü bile bunun için var. Görmek için değil. Bu tek hücreli “göz hayvancığı” aydınlığı algılayarak, yukarısının neresi olduğunu ama öncelikle de gündüz ve gece değişimini saptıyor. Çünkü onun biyolojik saati de biraz yanlış işliyor (memeli hayvanlardan farklı olarak 20 dakika hızlı gidiyor) (Feldman, 1967, Klein, 2006). Ne var ki yeniden sabah olduğunda, hücredeki saat doğru zamana ayarlanıyor. Bu ayarlama ise ışık sinyallerinin mesaj verici maddeleri harekete geçirmesi ve bu maddelerin de hücre içindeki reaksiyonları ve böylelikle kimyasal kum saatinin akışını yavaşlatmaları şeklinde gerçekleşiyor (Klein, 2006, Bkz. B. Roenneberg ve Merrow 2003).
 
İnsanlarda merkezi saatin gözden gelen iki görme sinirinin kesiştiği noktada yer alması hiç de tesadüf değil. Böylece sabah ışığının gözkapaklarına ne zaman düştüğü görme siniri çaprazına bildiriliyor. Siz henüz uykunun son evrelerindeyken, gözdeki özel sensörler ışığa karşı özellikle duyarlı oluyorlar (Klein, 2006).