Klinik Psikiyatri

SUMMARY

Objective: The purpose of this study is to examine the characteristics of impulsivity and anxiety sensitivity in patients with Social Anxiety Disorder (SAD) and to inves- tigate relationships between these characteristics and the severity of SAD. Method: The sample consisted of outpatients (n=42) who had been diagnosed with only SAD based on the American Psychiatric Association's Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorder, in addition to healthy individuals (n=51) serving as the control group. Data collection tools were the socio- demographic form, the Barratt Impulsivity Scale (BIS-11), the Anxiety Sensitivity Index (ASI-3), and Liebowitz Social Anxiety Scale (LSAS). Results: The mean total score of the BIS-11 in the SAD group was found to be signifi- cantly higher than the mean total BIS-11 score in the control group (p <0.001). Compared to the mean total ASI-3 score, the SAD group's mean score was significant- ly higher than the control groups mean scores (p

<0.001). The analysis of variance revealed that the cog- nitive and social dimensions and total ASI-3 scores were positively correlated with total LSAS scores (r=0.434, r=0.427, and r=0.351, respectively). Additionally, there was a negative correlation between the attention impul- sivity subscore and the LSAS avoidance subscore (r=- 0.353). Discussion: Patients with SAD have more impul- sivity and anxiety sensitivity characteristics than healthy individuals. Moreover, anxiety sensitivity and attention impulsivity characteristics of patients with SAD are asso- ciated with symptom severity.

Key Words: Anxiety sensitivity, Liebowitz Social Phobia Anxiety Scale, impulsivity, social anxiety disorder

ÖZET

Amaç: Bu çalışmanın amacı Sosyal Anksiyete Bozukluðu (SAB) hastalarında dürtüselik ve anksiyete duyarlılıðı özelliklerinin incelenmesi ve bu özelliklerin SAB'nın şidde- ti ile ilişkisinin araştırılmasıdır. Yöntem: Çalışmanın örneklemini Amerikan Psikiyatri Birliði Mental Hastalıkların Tanı ve Sınıflandırması Kılavuzunun beşinci versiyonuna göre tanı almış 42 SAB hastasından oluşan SAB grubu ve psikiyatrik tanısı bulunmayan 51 saðlıklı bireyden oluşmuş kontrol grubu oluşturmuştur. Çalışma- da veri toplama aracı olarak; sosyo-demografik form, Barratt Dürtüselik Ölçegi (BDÖ-11), Anksiyete Duyarlılıðı İndeksi (ADI-3) ve Liebowitz Sosyal Fobi Belirtileri Ölçeði (LSFBÖ) kullanılmıştır. Bulgular: Çalışma sonucunda SAB grubunda BDÖ-11 ortalama toplam puanı kontrol grubunun BDÖ-11 ortalama toplam puanından yüksek bulunmuştur (p<0.001). Ayrıca SAB grubunun ortalama toplam ADI-3 puanı kontrol grubunun toplam ADI-3 puan ortalamasından anlamlı derecede daha yüksektir (p<0.001). Uygulanan varyans analizi sonucunda bilişsel ve toplumsal alt ölçek ve toplam ADI-3 puanları ile LSFBÖ puanları arasında pozitif korelasyonlar olduðu bulun- muştur (sırasıyla; r=0.434, r=0.427 ve r=0.351). BDÖ- 11 alt ölçeklerinden ise yanlızca dikkat dürtüselliði puanı ile LSFBÖ kaçınma alt ölçek puanı arasında negatif kore- lasyon bulunmuştur (r=-0.353). Sonuç: SAB hastalarının dürtüsellik ve anksiyete duyarlılıðı özellikleri saðlıklı bireylerden yüksektir. SAB'da kaçınma belirtilerinin şidde- ti, bireylerin anksiyete duyarlılıðı ve dikkat dürtüselliði özellikleri ile ilişkilidir.

Anahtar Sözcükler: Anksiyete duyarlılıðı, dürtüsellik, Liebowitz Sosyal Fobi Belirtileri Ölçeði, Sosyal Anksiyete Bozukluðu

INTRODUCTION

Social Anxiety Disorder (SAD) is a mental disorder characterized by persistent anxiety and avoidance behavior triggered by the presence of a person in a social environment (1). SAD is often associated with decreased functionality and quality of life (1,2). While 92% of the SAD patients reported having decreased occupational functioning, 85% of the SAD patients also reported having reduced academic performance (2).

In the SAD development process there exist etio- logical factors via genetic susceptibility, environ- mental conditions, individual experiences, and the complex interaction of temperament and character traits (1). Studies on the neurobiology of social anx- iety have demonstrated that there is an "alarm sys- tem" that affects the prefrontal area, between the amygdala and the hippocampus in the brain (3). Some neuroimaging studies have suggested that the level of the perception of social events as threatening may change depending on the activa- tion in some individuals of this alarm system (3,4). Anxiety sensitivity is known as one of the crucial factors related to this alarm system's activation.

Anxiety sensitivity was first described by Reiss and McNally as "frightening from fear" (5). Anxiety sensitivity is a cognitive process that is considered to be important in the etiology and course of anxi- ety disorders by providing cognitive constructs of anxiety symptoms (6). Individuals who have higher anxiety sensitivity experienced anxiety symptoms more intensely and more unattainable than others. Studies on the anxiety sensitivity properties of anxi- ety disorders have shown that different dimensions of anxiety sensitivity are associated with different types of anxiety disorders (6-12). For instance, Rodriguez et al. found that relationships exist between panic disorder and physical dimension, SAD and social dimension, and Generalized Anxiety Disorder (GAD) and cognitive dimension (12).

Impulsivity is another clinical feature, which arou- ses interest by researchers in several mental disor- ders. Past research has shown that most of the psy- chiatric disorders including anxiety disorders,

mood disorders, and Attention Deficit and Hyperactivity Disorder (ADHD) may have some impulsivity characteristics, which make treatment and progress of the disorders poorer than those, which do not have impulsivity characteristics (13- 15). Some studies in the literature also have shown that some subgroups of patients with SAD can dis- play impulsive behaviors instead of the avoidance behaviors that we often expect to observe in patients with SAD (16-18). Kashdan et al. exami- ned the behavior patterns and socio-demographic characteristics of a sample of 1,832 individuals in their study and, found that 79% of the SAD samp- les exhibited typical behavioral patterns such as behavioral inhibition and submission, whereas 21% of displayed more anger and impulsivity characte- ristics than individuals with typical behaviors (16).

Examining impulsivity and anxiety sensitivity cha- racteristics of patients with SAD can lead the way to administer treatment better for clinicians. Several studies in the literature proposed that dif- ferent levels of impulsivity and anxiety sensitivity also might have affected the severity of SAD (6-12, 16-18). Interestingly the results of some of the stu- dies related SAD and impulsivity suggest that impulsivity may have an indirect effect in relation to the severity of disorder symptoms, as well as other individual predisposing factors such as per- sonality traits or anxiety sensitivity (16-18). It seems that impulsivity and anxiety sensitivity have a com- plex function in SAD. However, according to our knowledge, there is no study in the literature that examined the relationships between these two characteristics and severity of SAD concurrently (6-12, 16-18). Thus, the aim of this study is to inves- tigate impulsivity and anxiety sensitivity character- istics in SAD patients and to investigate the rela- tionships between these characteristics and the severity of SAD symptoms. The research questions that have been addressed in this study are as fol- lows:

-Is there a significant difference between patients with SAD and healthy controls based on their impulsivity and anxiety sensitivity characteristics?

-Is there a significant relationship between severity of SAD and impulsivity or anxiety sensitivity levels

METHOD

Participants

The sample of this study consisted of outpatients with SAD (n=42) who applied to the psychiatry clinic of a university hospital during a one-year period, in addition to healthy individuals (n=51) who did not receive any psychiatric diagnosis who thus served as the control group. These individuals in the SAD group were selected from outpatients who had not been diagnosed with any other psychi- atric comorbidities after a clinical interview based on the American Psychiatric Association's Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorder fifth edition (DSM-5) criteria (19). Individuals who have any other comorbid mental disorder except SAD or any personality disorders according to DSM-5 and who were receiving any psychotropic treatment were excluded from this study. Additionally, we administered all measure- ments to participants in the SAD group during the first clinical interview before they began to receive any treatment for SAD. Informed consent was obtained from all of the participants in the present study and researchers followed essential ethical rules. An appropriate permission (Decision num- ber:2015/73) was received from the Clinical Research Ethics Committee of the university on 14/12/2015.

Measurements

The data collection tools of this study were the socio-demographic form, the Barratt Impulsivity Scale (BIS-11), and the Anxiety Sensitivity Inventory (ASI-3) (9,14). Only the Liebowitz Social Anxiety Symptom Inventory (LSAS) was adminis- tered to participants just in the SAD group (20,21).

The BIS-11 consists of 30 questions answered on the basis of a self-report. The BIS-11 has three sub- scales including attention impulsivity (cognitive irregularity and rapid decision making), motor impulsivity (impatience, sudden and unplanned mobility), and non-planning impulsivity (not ma-

king any plan due to focus on the present time)

(14). To evaluate the BIS-11, four different scores are obtained including total, non-planning, atten- tion, and motor impulsivity scores. The higher the total BIS-11 score means, the higher the impulsivi- ty of the patient (14). The validity and reliability study of BIS-11 in Turkish was confirmed by Güleç et al. (22).

The ASI-3 is the latest version of the ASI and was developed by Taylor et al. (9). Mantar et al. con- firmed the validity and reliability of the Turkish ver- sion of the scale (6). The ASI-3 consists of 18 items based on a self-report. The scale provides three separate sub-scores (physical, social and cognitive dimensions) and total ASI-3 scores (6,9)

The LSAS is a measurement which is used to deter- mine the severity of SAD and it consists of 24 items in two subsections, which are anxiety and avoidance subsections (20,21). The validity and reliability study of the Turkish version of the scale was made by Soykan et al. (23).

Statistical Analyses

Statistical analyses were carried out in the SPSS (Version 18) program. While the assumption of normality was examined by the Shapiro Wilk test in continuous quantitative variables, homogeneity of variances was evaluated through the Levene test. For the continuous quantitative variables for which the assumptions hold, independent samples t-test was used to compare the groups in terms of socio- demographic characteristics and clinical scales. On the other hand, for variables for which the assump- tions do not hold, Mann Whitney Test was used for group comparisons.

The Pearson and Spearman Correlation tests were applied to examine the relationships between quantitative variables. Relationships between cate- gorical variables were also examined by the Pearson Chi-Square and the Fisher-Freeman- Halton tests. In this study, p <0.05 was considered statistically significant.

CİRİŞ

Dünya Saǧl1k Örgütü (DSÖ)'nün 1948'de, saǧl1ǧ1 "sadece fiziksel hastal1k olarak deǧil, ruhsal ve sosyal aç1dan da tam bir iyilik hali " olarak tan1mla- mas1ndan sonra saǧl1ǧa ilişkin iyilik halinin ölçülmesine, yaşam kalitesi kavram1na, saǧl1k hizmetleri uygulamalar1na ve araşt1rmalar1na veri- len önem artarak devam etmektedir (1). Bu baǧlamda, kişinin fiziksel saǧl1ǧ1, psikolojik duru- mu, inançlar1, sosyal ilişkileri ve çevresiyle ilişkisin- den etkilenen bir kavram olan yaşam kalitesi pek çok araşt1rmaya konu olmuştur. Yaşam kalitesi; kişinin yaşad1ǧ1 kültür ve deǧer sistemleri çerçevesinde, amaçlar1, beklentileri, standartlar1 ve ilgileri ile ilişkili olarak yaşamdaki pozisyonunu alg1lamas1 olarak tan1mlanmaktad1r (2).

Yaşam kalitesi kavram1, kronik somatik hastal1k- lar1n tedavisinde uzun y1llard1r gündemde olmakla beraber genelde psikiyatri özelde ise psikiyatrik sosyal hizmet alan1nda yer edinmesi nispeten yeni- dir. Hastal1k nedeniyle oldukça olumsuz etkilenen şizofreni hastalar1yla yap1lan yaşam kalitesi araşt1r- malar1 bu nedenle s1n1rl1d1r (3). Şizofreni sadece bireyin duygulan1m, düşünce, alg1lama ve davran1ş alanlar1n1 olumsuz yönde etkilemekle kalmayan, ayn1 zamanda bireyin çevresindekilerin yaşam koşullar1n1 da olumsuz yönde etkileyen kronik ruh- sal bir hastal1kt1r (4). Yap1lan çal1şmalarda da; has- tane sonras1 şizofren hastan1n bak1m1n1 evde sürdüren bak1m verenlerin yaşam kalitelerinin toplum geneline göre düşük olduǧu (5,6,7) görülmüştür.

Kronik ruhsal hastal1klar, bireyin yard1m çabas1n1 s1n1rlamakla birlikte hasta yak1nlar1n1n da saǧl1ǧ1n1 etkileyen bir stres kaynaǧ1 olabilmektedir. Bu zorlu süreçle baş etmeye çal1şan hasta yak1nlar1 hem hastalar1na yeterince destek olmakta zorlanmakta hem de kendilerinin yard1m ihtiyaçlar1 artmaktad1r

(8). Şizofrenide ise bu durum daha da belirgindir çünkü şizofreni bireyin tüm yaşam alanlar1n1 etki- leyen bir ruh saǧl1ǧ1 hastal1ǧ1d1r. ABD' de taburcu olan şizofreni hastalar1n1n %60'tan fazlas1n1n ailelerinin yan1na döndüǧü aç1klanmaktad1r (9).Ülkemizde de şizofreni hastalar1n1n büyük çoǧunluǧunun ailesi yan1nda yaşad1ǧ1, en büyük destek kaynaklar1n1n ve bak1m verenlerinin has

tan1n ailesi olduǧu belirtilmektedir (10).

Literatürde ve klinik uygulamalarda genellikle şizofreni hastalar1na odaklan1l1rken son y1llarda onlara bak1m verenler de dikkat çekmeye başlam1şt1r (11,12). Hastalar1n işlevselliklerinin art- mas1nda, olumlu sosyal ilişkiler geliştire- bilmelerinde, düzenli ilaç kullan1mlar1n1n ve muayenelerinin saǧlanmas1nda onlara bak1m verenlerin etkisi önemlidir. Olumlu hasta ve bak1m veren ilişkisi sadece hastal1ǧ1n seyri aç1s1ndan da deǧerlendirilmemeli, aile sistemi içinde bak1m verenlerin ihtiyaçlar1n1 da dikkate al1nmal1d1r. Bu bak1ş aç1s1 alan yaz1nda bak1m verenlerin çeşitli alanlarda (ekonomik, sosyal, arkadaşl1k ilişkileri, psikolojik) yaşad1klar1 sorunlardan kaynaklanan yüklenmelerini "bak1m yükü" olarak kavramsal- laşt1r1lmaktad1r (13). Nitekim şizofreni hastalar1na bak1m verenlerin, hastalarla uzun süre yaşamalar1 sonucunda kendi işlevsellikleri ile ilgili olarak da baz1 sorunlar yaşamalar1, zorlanmalar1 muhtemeldir. Bak1m verenler ayn1 zamanda kendi toplumsal rollerini devam ettirdikleri için sorumlu- luk alanlar1 artmakta, yaşam kaliteleri etkilenmek- te, sosyal yaşamlar1ndaki aktivitelerinde ve öncelik- lerinde deǧişiklikler olabildiǧi için tükenme yaşaya- bilmektedirler (14,15). Literatürde gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde yeterli destek alamama, aile yaşam1n1n bozulmas1, hastal1ǧ1n gidişi gibi çeşitli etmenlerin şizofren hastalar1n aile üyelerinin bak1m yüklerini etkilediǧini belirten araşt1rmalar bulunmaktad1r (6). Türkiye'de yap1lan bir araşt1r- mada da bak1m verenlerde ekonomik durum, ailede yaşayan başka hasta olmas1, hastan1n bak1m1nda destek almama, hastan1n ilaç tedavisi düzensizliǧinin bak1m yükünü art1rd1ǧ1 görülmüştür

(16). Yaşanan zorlanmalar bak1m verenin yaşam1n1 alg1lamas1n1 olumsuz etkileyebilmektedir. Bu zorlu süreç bak1m verenleri sosyal hizmetin ilgi odaǧ1nda olabilecek risk alt1ndaki bir grup haline getirmekte- dir.

Yap1lan çal1şmalarda; şizofreni hastalar1 bak1m verenlerinde nesnel desteǧin ve bak1m veren yükünün yaşam kalitesini olumsuz etkilediǧi, bipo- lar bozukluǧu olan hastalar1n bak1m verenlerinde ise bak1m yükünün depresyon gelişiminde güçlü bir öngörücü faktör olduǧu ve yaşam kalitesini düşürdüǧü belirtilmiştir (17,18). Türkiye'de bipolar bozukluk tan1s1 alm1ş hastalar1n1n bak1m veren

lerinde yap1lan bir çal1şmada ise yükü daha şiddetli olan bak1m verenlerde yaşam anlaml1 olarak daha düşük olduǧu saptanm1şt1r (19). Hastaya bak1m veren kişilerin, hastalar1n tan1/tedavi süreçlerine, çevrelerine uyum saǧlamalar1ndaki katk1lar1n1n yan1nda bak1m verenlerin yaşam alg1lar1n1n deǧer- lendirilebilmesi ve desteklenebilmelerinin önemi göz önüne al1narak bu çal1şmada, şizofreni hasta- lar1na bak1m verenlerin alg1lad1klar1 bak1m yükünün yaşam kalitesine etkisini araşt1rmak amaçlanm1şt1r. Ayr1ca, bak1m yükü ve yaşam kalitesinin alt boyutlar1 baz1 sosyo demografik özel- likler taraf1ndan da deǧerlendirilmiştir.

YÖNTEM

Nicel araşt1rma yöntemlerinden ilişkisel tarama modeliyle tasarlanm1ş olan araşt1rma, Kayseri Eǧitim ve Araşt1rma Hastanesinde 2015-2016 y1l- lar1 aras1nda TRSM ve Psikiyatri Kliniǧinden hizmet alan; DSM-IV-TR tan1 kriterleri ile 'şizofreni' tan1s1 konmuş hastalar1n birincil sorum- luluǧunu alan ve hastayla en çok zaman geçiren, 18 yaş üstü, kullan1lacak veri toplama araçlar1n1 anlayabilecek bilişsel düzeyde olan, kat1lmaya istekli 146 bak1m veren ile gerçekleştirilmiştir (20). Araşt1rman1n örneklemi seçkisiz olmayan örnek- leme yöntemlerinden amaçsal örnekleme ile seçilmiştir.

Araşt1rman1n uygulanmas1 için Y1ld1r1m Beyaz1t Üniversitesi Etik Kurulu ve Kayseri İli Kamu Hastaneleri Birliǧi Genel Sekreterliǧinden yaz1l1 izinler al1nm1şt1r. Ölçekler uygulanmadan önce bireylere araşt1rman1n amac1 ve formun içeriǧi hakk1nda aç1klamalarda bulunup, yaz1l1 onamlar1 al1nm1şt1r. Kat1l1mc1lara hem onam formundaki hem de araşt1rmada kullan1lan ölçeklerdeki özel bilgilerin gizli tutulacaǧ1, gerektiǧinde araşt1r- madan çekilme hakk1n1 kullanabilecekleri konusunda bilgi verilmiştir.

Veri toplama araçları

Araşt1rma için üç farkl1 ver toplama arac1 kul- lan1lm1şt1r.

Sosyo-Demografik  Bilgi  Formu:  Kat1l1mc1lar1n

sosyo- demografik özelliklerini ve bak1m verme özelliklerini belirlemek amac1yla oluşturulan toplam 14 soru içermektedir.

Zarit Bakım Verme Yükü Ölçeði: Bak1m gereksinimi olan bireye bak1m verenlerin yaşad1ǧ1 güçlüǧü deǧerlendirmek amac1yla kullan1lan ölçek, Zarit, Reever ve Bach-Peterson taraf1ndan 1980 y1l1nda geliştirilmiştir. Ölçek Türkçe'ye Özlü ve ark. (2009) taraf1ndan uyarlanm1şt1r. Ölçek, bak1m vermenin bireyin yaşam1 üzerine olan etkisini belirleyen lik- ert tipi 22 ifadeden oluşur. Ölçekten en az 0, en fazla 66 puan al1nabilir. Ölçek puan1n1n artmas1 alg1lanan bak1m yükünün de artt1ǧ1n1 göstermekte- dir. Ruhsal gerginlik ve özel yaşam1n bozulmas1, sinirlilik ve k1s1tlanm1şl1k, toplumsal ilişkilerde bozulma, ekonomik yük ve baǧ1ml1l1k boyutu olmak üzere 5 alt boyutu vard1r (21).

Dünya Saðlık Örgütü Yaąam Kalitesi Ölçeði Kısa Türkçe Formu: Dünya Saǧl1k Örgütü Yaşam Kalitesi grubu taraf1ndan geliştirilen ölçek genel alg1lanan yaşam kalitesinin sorguland1ǧ1 26 sorudan oluşmaktad1r. Fidaner ve meslektaşlar1 (1999) taraf1ndan Türkçeye uyarlanan WHOQOL-BREF- TR, bireyin yaşam kalitesini ve saǧl1k durumunu genel anlamda deǧerlendirdiǧi iki soru yan1nda, fiziksel saǧl1k, psikolojik durum, sosyal ilişkiler ve çevre olmak üzere 4 alt alandaki iyilik hallerini ölçen ve orijinal versiyonu 26 maddeden Türkçe versiyonu ise 27 maddeden oluşan 5'li likert tipi bir ölçme arac1d1r. Ölçeǧin 3, 4 ve 26'1nc1 sorular1 ters kodlanmaktad1r. Puan art1ş1n1n yaşam kalitesindeki art1ş1 işaret ettiǧi ölçekten al1nabilecek en düşük puan 27, en yüksek puan 135'tir (3, 22).

İstatistiksel analiz

Veriler, bilgisayar ortam1nda SPSS 23 paket prog- ram1 kullan1larak analiz edilmiştir. Ölçümle elde edilen deǧişkenler ortalama±standart sapma, yüzde ve frekans şeklinde ifade edilmiştir. İki grubun ortalamalar1n1n karş1laşt1r1lmas1 aralar1nda- ki fark1 belirlemek amac1yla baǧ1ms1z örneklemler için t testi, ikiden fazla grup aras1ndaki fark1 incele- mek için ise baǧ1ms1z örneklemler için tek yönlü varyans analizi (ANOVA) kullan1lm1şt1r. Bak1m verenlerin sosyo-demografik özelliklerinin bak1m yükleri ve yaşam kaliteleriyle ilişkisini belirlemek 

amac1yla Pearson Korelasyon analizi yap1lm1şt1r. Bak1m yükünün yaşam kalitesini etkileyip etki- lemediǧi test etmek amac1yla da çoklu doǧrusal regresyon analizi yap1lm1şt1r. Tüm analizlerde p<0.05 düzeyinde ilişkiler anlaml1 kabul edilmiştir.

BULCULAR

Araşt1rman1n amaçlar1 doǧrultusunda analiz edilen veriler sonucunda elde edilen, kat1l1mc1lar1n sosyo- demografik ve klinik özellikleri, çeşitli deǧişkenler- le yap1lan analizler, bak1m yükü ve yaşam kalitesi aras1ndaki çoklu regresyon analizine ilişkin bulgu- lar aşaǧ1da sunulmuştur.

Çal1şmaya kat1lan 146 bak1m verenin 80'i (%54.8) kad1nd1.  Bak1m  verenlerin  yaş  ortalamas1

44.8±1.03 y1l ve ortalama eǧitim süresi 8.5±2.05 y1l olarak saptanm1şt1r. Bak1m verenlerin; %26's1 eş, %22.6's1 kardeş, % 19.9'u anne, % 14.8'i baba,

%14'ü hastan1n çocuǧu ve %2.7'si diǧer akrabalar- dan oluşmaktad1r. Bak1m verenlerin hastalar1na ortalama 8.5±0.53 y1l bak1m verdikleri ve gün içinde  hastalar1yla  birlikte  geçirilen  zaman1n

12.6±1.54 saat olduǧu saptanm1şt1r. Bak1m veren- lerin çoǧunun hasta bak1m1nda destek olan ikinci bir kişinin olduǧunu (n=103, %70.5) belirttiǧi tespit edilmiştir. Bak1m verenlerin; Zarit bak1m verme yükü ölçeǧi toplam puanlar1n1n 27-95 aras1n- da deǧiştiǧi, ortalama 64.78±14.23 olduǧu saptan- m1şt1r (Tablo 1).

Şizofreni hastalar1n1n 87'sini (%59.6) erkek ve 

59'unu (40.4) kad1nlar oluşturmuştur. Hastalar1n yaş ortalamas1 35.8±1.04 y1l (min.18 yaş1nda, max.64 yaş1nda) ve ortalama eǧitim süresi 7.7±1.04 y1l olarak saptanm1şt1r. Hastalar1n ortalama tedavi süresinin 9.5±0.6 y1l olduǧu ve haneye giren toplam gelirin 1788±93.05 olduǧu belirlenmiştir (Tablo 2).

Araşt1rman1n amaçlar1ndan biri de bak1m veren- lerin alg1lad1klar1 bak1m yükünün ve yaşam kalitelerinin cinsiyet ve eǧitim durumlar1na göre farkl1l1k gösterip göstermediǧinin incelenmesidir. Bu nedenle baǧ1ms1z örneklemler için t-testi ve ANOVA testi kullan1lm1şt1r. Bak1m verenlerin cin- siyetleriyle bak1m yükü toplam puan1 ve yaşam kalitesi alt boyutlar1 aras1nda anlaml1 bir fark bulunmam1şt1r (p >0.05 ). Yap1lan tek yönlü varyans analizinde ise bak1m yükü toplam puan1, yaşam kalitesi psikolojik, sosyal ve çevre alt boyut- lar1 eǧitim durumuna göre farkl1laşt1ǧ1 görülmüştür. Birimler aras1 farklar1n hangi gruplar aras1nda olduǧunu bulmak amac1yla Tukey testi kullan1lm1şt1r. Test sonuçlar1na göre; okuryazar olmayanlar1n yükseköǧrenim gören bak1m veren- lere göre bak1m yüklerini daha fazla alg1lad1klar1 görülmüştür (p<0.05). Yaşam kalitesi psikolojik alt boyutunda yükseköǧretim mezunlar1n1n okuryazar olmayanlara göre, sosyal ilişkiler alt boyutunda yükseköǧretim mezunlar1n1n okuryazar olmayan ve ilköǧretim mezunlar1na göre, çevre alt boyutunda ise yükseköǧretim mezunlar1n1n okuryazar olmayanlar ve lise mezunlar1n1n ilköǧretim mezun- lar1na göre yaşam kaliteleri puanlar1n1n daha olum- lu olduǧu belirlenmiştir (p<0.05) (Tablo 3).

 

Tablo 1. Bakım verenlerin özelli kleri

 

Bakım veren (n=146)

Ortalama±Standart Sapma

Aralık (Min-Max)

Yaş

44.8±1.03

20-75

Eðitim yılı

8.5±2.05

0-18

Hastaya bakım verme süresi (yıl)

8.5±0.53

1-29

 

Hasta ile gün içerisinde birlikte geçirilen süre (saat)

 

12.6±1.54                               2-24

 

ZBYÖ toplam puanı                                                            64.78±14.23                              27-95

ZBYÖ Ruhsal Gerginlik ve Özel Yaşamın Bozulması

19.95±5.90

7-34

ZBYÖ Sinirlilik ve Kısıtlanmışlık

8.86±2.43

3-15

ZBYÖ Toplumsal İlişkilerde Bozulma

7.73±2.91

3-15

ZBYÖ Ekonomik Yük

13.27±3.29

4-20

ZBYÖ Baðımlılık

7.42±2.33

2-10

ZBYÖ: Zarit Bakım Verme Yükü Ölçeði

 

Haneye giren ayl1k gelirde bak1m yükü toplam puan1yla negatif yönlü, yaşam kalitesi çevre boyu- tuyla pozitif yönlü bir ilişki saptanm1şt1r (p<0 .05). Haneye giren gelir düştükçe bak1m yükü artmak- tad1r. Birçok bak1m veren, hastalar1yla ilgilenmeleri nedeniyle çal1şamamakta belli bir düzeyde ekonomik s1k1nt1 yaşamaktad1r. Haneye giren gelirin de düşük olmas1 durumunda hissedilebile- cek ekonomik yük artmakta ve alg1lanan bak1m yükünü olumsuz etkilemektedir. Çevresel Özellik- ler; fiziksel güvenlik, ev çevresi, saǧl1k ve sosyal bak1ma ulaş1labilirlik ve kalite, yeni bilgilere ve becerilere ulaşma f1rsat1, fiziksel çevre (hava kirlil- iǧi, gürültü, trafik, iklim) koşullar1n1 ifade etmekte- dir (41). Oktile (2004)'nin çal1şmas1nda bireylerin ekonomik düzeyleri ile yaşam kalitesi alg1lar1 aras1nda olumlu bir ilişki bulunmuştur (42). Çal1ş- mada da ayl1k gelir art1kça yaşam kalitesinin çevre boyutu puan1 artm1şt1r.

Çal1şmada bak1m yükü toplam ve alt boyut puanlar1 ile yaşam kalitesi fiziksel, psikolojik, sosyal ve çevre alt puanlar1n1 olumsuz yönde etkilediǧi tespit edilmiştir. Araşt1rma sonuçlar1na göre kat1l1m- c1lar1n bak1m yükü artt1kça yaşam kaliteleri düşmektedir. Zeng ve arkadaşlar1 (2016) psiki- yatrik bozukluǧu olan 363 hastan1n bak1m vereni ile yapt1klar1 çal1şmalar1nda nesnel desteǧin ve bak1m veren yükünün yaşam kalitesini olumsuz etkilediǧi- ni bildirmektedir (17). Türkiye'de bipolar bozukluk tan1s1 alm1ş hastalar1n1n bak1m verenlerinde yap1lan bir çal1şmada, yaşam kalitesinin bak1m veren yükünden olumsuz etkilendiǧi, yükü daha şiddetli olan bak1m verenlerde, yaşam kalitesi alt alan puanlar1, sosyal alan d1ş1nda anlaml1 olarak daha düşük olduǧu saptanm1şt1r (19). Araşt1rma verilerimiz literatürle uyumluluk göstermektedir. Bu noktada sosyal hizmet uzman1n1n, bak1m veren- lerin yasal, sosyal, ekonomik, bar1nma, istihdam gibi alanlardaki ihtiyaçlar1n1n karş1lanmas1nda kolaylaşt1r1c1l1k bak1m1ndan ilgili kurumlarla temas kurmas1 ve bak1m verenlerin sosyal ve yasal haklar1 konusunda destek ve dan1şma hizmeti vermesinin yaşan1lan bak1m yükünü azaltacaǧ1 düşünülmekte- dir.

Urizar ve arkadaşlar1 (2009), gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde yeterli destek alamama, aile yaşam1n1n bozulmas1, hastal1ǧ1n gidişi gibi çeşitli etmenlerin şizofren hastalar1n aile üyelerinin 

ruhsal yüklerini artt1rarak yaşam kalitelerini boz- duǧunu saptam1şt1r (6). Perlick ve ark. (2016) bak1m veren yükünün bipolar bozukluǧu olan hastalar1n bak1m verenlerinde depresyon gelişi- minde güçlü bir öngörücü faktör olduǧunu ve yaşam kalitesinin psikolojik boyutu dahil tüm alan- larda düşürdüǧünü belirtmiştir (18). Çal1şmam1zda da benzer şekilde bak1m yükü toplam puan1, bak1m yükü ölçeǧinin ruhsal gerginlik, özel yaşam1n bozul- mas1 ve ekonomik yük alt boyutlar1n1n yaşam kalitesi psikolojik durumunu olumsuz yönde etki- lediǧi tespit edilmiştir. Şizofreni hastalar1na bak1m verenlerle çal1ş1rken sosyal hizmet uzmanlar1n1n öncelikle aile üyelerinin duygular1n1 anlamas1, aile üyeleri ile empati kurabilmesi gereklidir. Bunun yan1nda sosyal hizmet uzmanlar1n1n yaln1zca ailedeki duygular1 aç1ǧa ç1karmas1 yeterli olmamak- tad1r, ailedeki güçlü yönlere odaklanmas1, güçlendirme çal1şmalar1na önem vermesi, sosyal destek mekanizmalar1n1 aktive etmesi ve toplumda var olan kaynaklarla aileyi buluşturmas1n1n da önemli olduǧu düşünülmektedir.

Hastaya bak1m veren kişiler ile işbirliǧi tedavide çok önemlidir. Hastan1n psikiyatrik belirtileri ile birlikte yaşamak, ona bak1m vermek, maddi ve manevi yönden desteklemek bak1m veren kişileri psikolojik ve fiziksel olarak etkilemektedir (43). Bu nedenle hastaya tedavi sürecinde verilen hizmet- lerin sadece hasta odakl1 olamayacaǧ1, bir sistem olarak hastaya bak1m veren kişilerin gereksinim- lerinin belirlenmesi ve bu gereksinim doǧrultusun- da hizmet planlamas1 elzem bir durumdur. Psikiyatrik alanda çal1şan sosyal hizmet uzman- lar1n1n bireylerin ve ailelerinin güçlendirilerek sosyal işlevselliklerinin art1r1lmas1, gereksinim- lerinin belirlenmesi, psikiyatrik anlamda çal1şan ekibe katk1 saǧlamak gibi görevleri vard1r. Ayr1ca sosyal hizmet uzmanlar1 aile üyelerinin duygular1n1 ifade etmelerine ve kayg1 düzeylerinin azalt1lmas1- na yard1mc1 olmaktad1r (44). Uygulanacak bu mesleki müdahalelerin artmas1 bak1m verenlerin yüklerini azaltacaǧ1 düşünülmektedir. Nitekim lit- eratürde yap1lan çal1şmalarda da şizofreni tan1s1 alm1ş bireyin tedavisinde t1bbi müdahalelerin yan1 s1ra aile müdahalelilerin de önemli olduǧu ve aile müdahalelerin aile işlevselliǧini, saǧl1k çal1şanlar1 ile işbirliǧini ve dolay1s1yla tedaviye uyumu art1rd1ǧ1 tespit edilmiştir (45).

Çal1şmada yaşam kalitesi sosyal ilişkiler boyutunu bak1m yükünün ruhsal gerginlik ve özel yaşam1n bozulmas1 alt boyutu ve toplumsal ilişkilerde bozul- ma alt boyutu olumsuz yönde etkilemektedir. Ruhsal rahats1zl1ǧ1 olan bireyler ve ailelerinin maruz kald1ǧ1 damgalamaya ilişkin olarak, damgalaman1n ruhsal hastal1klar1n tedavisinde önemli bir sorun oluşturmakta, hasta ve hasta yak1nlar1n1n sosyal yaşant1lar1n1 ve psikolojik süreç- lerini olumsuz etkileyebilmekte ve böylece bu durumun onlar1n 'yaşam kalitelerini' düşürebilmek- tedir (46,47). Sosyal hizmet uygulamas1 klinik düzeyde hastay1 odak almakla birlikte, hastan1n ailesi ve sosyal çevresini de odaǧ1na almakta ve bireyin sosyal çevresinin ruh hastal1ǧ1 deneyimini ve ruhsal saǧl1k sorunlar1n1 nas1l şekillendirdiǧiyle ilgilenmektedir (48). Çevresinde içinde bireyi deǧerlendiren ve güçlendirme yaklaş1m1n1 kullanan sosyal hizmet uzmanlar1, bak1m verenlerin damgalanma ve d1şlanma korkular1ndan kaynakl1 kendilerini sosyal çevrelerinden soyutlamalar1n1n ortadan kalmas1 için çal1şmalar yürütmekte, ayn1 zamanda sosyal çevreleri ve toplumun, hasta ve ailelerinin sosyal içermelerinin saǧlanmas1na katk1 saǧlamaya yönelik politikalar üretmektedir. Kişinin güçlü yanlar1 ve stres kaynaklar1, sosyal destek aǧlar1n1n ortaya ç1kar1lmas1na destek olunmas1 

bak1m verenlerin gelişim potansiyellerini art1rd1ǧ1,                                                                                                    

 

günlük hayat1ndaki ilişkilerinde ve kendisindeki psikososyal ihtiyaçlar1n1n fark etmesine dolay1s1yla da sosyal ilişkilerinde artan yaşam kalitesine katk1 saǧlad1ǧ1 düşünülmektedir.

Yaşam kalitesi çevre boyutunu etkileyen tek boyut ise ekonomik yük alt boyutudur. Diǧer alt boyutla ve toplam puanla bir ilişki ç1kmam1şt1r. Bu sonuç günümüzdeki saǧl1k ve sosyal hizmetlere ulaş1mda imkanlar1n artmas1 ve araşt1rman1n yap1ld1ǧ1 yerin fiziksel çevre koşullar1n1n (hava kirliliǧi, gürültü, trafik vb.) olumlu olmas1yla ilişkilendirilebilir.

Çal1şman1n örnekleminin 146 bak1m verenden oluşmas1 önemli bir k1s1tl1l1kt1r. Daha büyük bir örneklem daha genellenebilir sonuçlar verebilir. Çal1şmaya ait diǧer bir k1s1tl1l1k ise düzenli tedavi gören hastalar1n bak1m verenlerinin örneklemi oluşturmas1d1r, düzenli bak1m hastalardaki uyumu art1r1rken, bak1m verenlerin de yaşam kalitesi puanlar1n1 yaşam kalitesi puanlar1n1 olumlu yönde etkilemiş olabilir. Ayr1ca, araşt1rmam1z plan

lan1rken kontrol grubunun oluşturulmam1şt1r. Yap1lacak benzer araşt1rmalarda kontrol grubu dahil edilerek analiz yap1lmas1n1n literatüre katk1 saǧlayacaǧ1 düşünülmektedir.

Sonuç olarak çal1şma bak1m verenlerin yaşam kalitelerini etkileyen etmenlerin incelenmesi aç1s1ndan önemlidir. Araşt1rma sonuçlar1na göre bak1m yükü yaşam kalitesini anlaml1 olarak etkile- mektedir. Şizofreni hastalar1 ve ailelerinin yaşam kalitelerini art1rmaya yönelik programlar geliştiri- lirken bak1m yükü boyutunun da göz önünde bulundurulmal1d1r. Bak1m verenlerin yaşam kalitelerindeki deǧişimlerin şizofreni hastalar1n1 da etkileyeceǧinden tedavi sürecinde; ev ziyaretleri, aile psiko-eǧitim programlar1 ve aile işbirliǧinin yüksek düzeyde saǧlanacaǧ1 programlar1n gelişti- rilmeli, hastal1kta nüks etme oranlar1n1 azaltmak, aile işlevlerini iyileştirmek, işbirliǧini ve tedaviye uyumu art1rmay1 hedefleyen Toplum Ruh Saǧl1ǧ1 Merkezleri desteklenmeli ve ruh saǧl1ǧ1 alan1nda çal1şan sosyal hizmet uzmanlar1n1n say1s1 ve niteliǧi art1r1lmal1d1r. Ruh saǧl1ǧ1 sorunuyla başa ç1kmaya çal1şan bireylerle birlikte aileleri de sistemik bir bak1ş aç1s1yla deǧerlendirilmelidir.

INTRODUCTION

Menopause is one of women's natural and normal life stages. The World Health Organization (WHO) defines menopause as "permanent termi- nation of menstruation as a result of the loss of ovarian activity" (1). Women who are 45-55 years old usually experience menopause (2). Menopause can occur in three different phases; early, natural and surgical stage. Early menopause occurs below the age of 40 years, which can be defined as "pre- mature menopause" or "premature ovarian failure"

(3). The other type of menopause is natural menopause, which is related with the exhaustion in physiological conditions (4). On the other hand, surgical menopause includes operations that involve the removal of ovaries (5). Some researchers have identified problems related to menopause in the context of biopsychosocial perspective (6,7).

Due to biological changes on the body, women who are in the menopausal period can show several physical symptoms including feeling hot, night sweats, vaginal dryness and atrophic vaginitis, uri- nary disorders (8). Night sweats are the most com- mon menopausal symptoms (9). Hence, it can cause sleep disorders which in turn, may result as insomnia (10). Physical problems may be associa- ted with psychological problems, such as, anxiety, depression and cognitive dysfunction (11). Emotional functioning may differ during menopause which can also vary according to hor- monal changes in the body (12). An association between low levels of estrogen and mood disorders has suggested that menopausal women may suffer from mood disorders (13). Especially, pre- menopausal women have been considered at hig- her risk of developing depression, anxiety, reduced self-esteem and reduced life enjoyment (14). Due to menopause, loss of fertility may be symbolized as loss of youth and this can cause sadness, which is expressed differently among women (15). Many women during the premenopausal period have indicated increased anxiety and irritability, worry, panic attacks and concentration difficulties (16).

Moreover, women can experience sexual difficul- ties during menopause depending on their physical 

psychological and social status (17,18). Some of the sexual problems experienced during menopause have been identified as decreased frequency of sex, a lack of interest in sex, painful intercourse or feel- ing compelled to have sex (19). These have been associated with decreased estrogen and ovarian function (17) as well as increased vaginal dryness, which in turn, may influence sexual satisfaction negatively (20).

The purpose of this study was to analyze an associ- ation between psychological factors and sexual life experiences in postmenopausal Turkish women. Menopause is one of the most important periods for women, since it may bring significant outcomes. The findings of the current research are expected to enlighten the menopause-related experiences. Describing these experiences may help health pro- fessionals who work with postmenopausal women to adopt useful treatment approaches. This study hypothesizes that a) postmenopausal women are less likely to have sexual satisfaction than non- menopausal women, b) postmenopausal women are more likely to show psychological symptoms than non-menopausal women, and c) post- menopausal women are less likely to experience sexual intercourse than non-menopausal women.

METHOD

This study was conducted in Antalya, Turkey, between March and July 2016. It included 100 Turkish female participants (50 postmenopausal and 50 non-menopausal females). The partici- pants' age varied between 36-65 years. Participation of the study was voluntary and the participants were included through snowball sampling method. The participation started in a primary health care center, and then more voluntary participants were found through the participants' friends. Informed consent form was completed by the participants before the study. The survey included 5 question- naires namely, Socio-demographic Information Form, the Menopause Rating Scale (MRS), the Symptom Check List (SCL-R 90), the Arizona Sexual Experience Scale (ASEX) and the Golombok-Rust Inventory of Sexual Satisfaction (GRISS). Participants completed the question- naires approximately in 15 minutes.

Instruments

Socio-demographic form: The form included ques- tions regarding age, gender, education level, his- tory of psychological, physiological treatment, and psychological complaints and drug use.

Menopause Rating Scale (MRS): Menopause Rating Scale (MRS) was used to assess menopausal symp- toms in female participants. MRS was developed by Schneider and colleagues (21). This scale includes 11 items which generate three subscales:

(a) somatic-hot flushes, heart discomfort/palpita- tion, sleeping problems and muscle and joint prob- lems; (b) psychological-depressive mood, irritabili- ty, anxiety and physical and mental exhaustion and

(c) urogenital-sexual problems, bladder problems and dryness of the vagina. Score for each item ranges from "0" (no complaints) to "4" (very severe symptoms) (22). Menopause Rating Scale was translated and adapted to Turkish by Gürkan and it shows good level of internal consistency (a= 0.84) (22).

Symptom Check List (SCL-R 90): SCL-90 scale was developed by Derogatis in 1977 [23]. Validity and reliability study of the Turkish version of this scale (SCL-R 90) was conducted by Dað and it is fre- quently used in examination of psychopathology

(23). It demonstrates very good level of internal consistency (? = 0.97). The SCL-R 90 consists of 90 items, each rated on a 5-point scale. These items generate nine dimensions, namely, somatization, obsessive-compulsive reflects, interpersonal sensi- tivity, anxiety, hostility, phobic anxiety reflects, paranoid thoughts, psychoticism, and acute symp- tomatology (24).

Golombok -Rust Inventory of Sexual Satisfaction (GRISS): Golombok-Rust Inventory of Sexual Satisfaction which was developed by Rust and Golombok includes 28 items (25). The aim of this scale is to measure the quality of sexual relation- ship and the presence and severity of both male and female sexual problems. There are two sepa- rate forms for female and male participants. Five dimensions of the inventory are common for both sexes. Female version has two additional dimen- sions (i.e., vaginusmus and anorgasmia), also male

version of the inventory has two additional dimen- sions (i.e., premature ejaculation and impotence). Each item is rated on a 5 point likert type scale and answers vary between "never" to "always". Higher scores indicate higher level of sexual dysfunction and lower level of sexual quality. Original scale was translated and adapted to Turkish by Tuðrul and colleagues (26) which shows good reliability (a= 0.91, p< .001).

Arizona Sexual Experiences Scale (ASEX): This tool was developed by McGahuey and colleagues (27). It aims to detect sexual difficulties in men and women with depression. It assesses 5 major domains of sexual difficulties namely, sex desire, arousal, vaginal lubrication/penile erection, ability to reach orgasm, and satisfaction with orgasm. The scale has different versions for females and males. Scores range from 1 to 6 (e.g., 1=extremely easily; 6=never). Higher scores reflect poorer sexual func- tioning (possible range is 5 to 30) (28). Validity and reliability study of Turkish version of the scale demonstrated strong test-retest reliability (base- line: a=0.89, p<.01; 6 months: a= 0.90) (28).

Statistical Analysis

All the analyses were performed by using a com- puter program for the multivariate statistics; Statistics Package for the Social Sciences (SPSS), version 20 for Windows. Chi-Square statistical tests were conducted to compare socio-demographic characteristics of postmenopausal and non- menopausal participants. In addition, Independent Sample t-test was used to analyze the mean scores differences between scales and subscales of MRS, SCL-R 90, GRISS and ASEX in postmenopausal and non-menopausal participants. Moreover, Independent t-test was used to examine whether participants who experienced natural and surgical menopause differ in terms of MRS scores. Finally, Pearson correlation analyses were conducted to see whether psychological symptoms are correlated with menopausal symptoms.

RESULTS

Participants' age ranged from 36 to 65 years. In the present study, no significant differences were found

Acil ve yoðun bakım ünitesi çalıçanlarında travma sonrası stres bozukluðu, tükenmiçlik ve baç etme biçimlerinin deðerlendirilmesi

Evaluation of post-traumatic stress disorder, burnout and coping styles in emergency and intensive care unit employees

Erkan Baysak1, Meliha Zengin Eroðlu1, Çisem Utku2, Burhanettin Kaya3

1Uzm. Dr., Saðlık Bilimleri Üniversitesi, İstanbul Haydarpaça Numune Eðitim Ve Araçtırma Hastanesi, Psikiyatri Kliniði, İstanbul, Türkiye https://orcid.org/0000-0001-7679-2292

2Uzm. Psk.,Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı, Ankara, Türkiye 3Doç. Dr., Serbest hekim, İstanbul, Türkiye

ÖZET

Amaç: Yoðun bakım ve acil bölümlerinde çalışanlarda Travma Sonrası Stres Bozukluðu (TSSB)'nun sık görüldüðü bilinse de bu konu oldukça az incelenmiştir. Makalemizde ülkemizdeki çeşitli hastanelerde bu alanda çalışanlarda TSSB sıklıðı, tükenmişlik ve stresle başa çıkma biçimleri araştırılmıştır. Yöntem:Farklı merkezler- den çalışmaya dahil edilen 123 acil, 139 yoðun bakım çalışanı ve 133 kontrol vakalarının verileri deðerlendirildi. Tüm katılımcılara Travma Sonrası Stres Tanı Ölçeði, Maslach Tükenmişlik Envanteri, Hastane Anksiyete Depresyon Envanteri (HAD), Stresle Başa Çıkma Tarzları Ölçeði ve çalışma için geliştirilen sosyodemografik bilgi formu uygulandı. Bulgular: TSSB oranı acil çalışanların- da, Yoðun Bakım Ünitesi (YBÜ) çalışanlarında ve kontrol grubunda sırasıyla %23.6, %15.8 ve %6 bulundu. Hem acil grubunun hem de yoðun bakım grubunun HAD ölçek puanları kontrol grubundan yüksekti. Sonuç: Acil ve YBÜ'de çalışanlar başta TSSB olmak üzere anksiyete ve depresyon gibi ruhsal hastalıklar açısından oldukça riskli bireylerdir. Koruyucu ruh saðlıðı açısından bu tür iş yer- lerinde çeşitli önlemlerin alınması gereklidir.

Anahtar Sözcükler: Travma sonrası stres bozukluðu, tükenmişlik, anksiyete, depresyon, stresle baş etme biçi- mi

(Klinik Psikiyatri 2019;22:36-47) DOI: 10.5505/kpd.2018.55707

SUMMARY

Objective: Although it's well known that Post-Traumatic Stress Disorder (PTSD) is frequent in intensive care and emergency departments employees, this subject has been studied very rare. PTSD frequency, burnout and the methods of coping with PTSD were investigated in our study in employees working at this area from various hospitals from our country. Method: Data of 123 emer- gency department, 139 intensive care unit employees and 133 control included from different centers to the study were evaluated. The Posttraumatic Diagnostic Scale, Maslach Burnout Inventory, Hospital Anxiety and Depression Scale, Coping Style Scale and sociodemo- graphic data form developed for the study were applied to all participants. Results: The rates of PTSD in emer- gency employees, in intensive care unit employees and in controls were 23.6%, 15.8% and 6% respectively.The HAD scores of both the emergency and intensive care groups were higher than the control group. Discussion: Emergency and intensive care unit employees are risky people for especially PTSD and psychiatric disorders such as anxiety and depression. Various precautions must be taken at this kind of workplaces in terms of preventive mental health.

Key Words:Post-Traumatic Stress Disorder, burnout, an- xiety, depression, coping style

CİRİŞ

Travma sonras1 stres bozukluǧu (TSSB) bireyin fiziksel bütünlüǧünü tehdit eden, dehşet duygusu yaratan, çaresiz b1rakan ve bireyin başa ç1kabileceǧi düzeyin üzerinde yaşanan bir olay sonucunda gelişen bir ruhsal bozukluktur (1). Travmatik bir olaya tan1k olmak, olay1n ayr1nt1lar1n1 dinlemek ya da yaln1zca olayla ilgili haberi duymak bile çeşitli düzeylerde yeniden yaşama, kaç1nma, irkilme, kişinin dünya görüşüyle ilgili bilişsel deǧişikler ve diǧer aş1r1 uyar1lm1şl1k gibi TSSB'ye has ruhsal belirtilerin ortaya ç1kmas1na yol açabilir (2-4).

Sadece travma maǧdurlar1n1n kendisinde deǧil ayn1 zamanda çocuk ve eşlerinde de benzer belirtilerin gözlenmesi, travmaya ikincil olarak maruz kalan bireylerin de TSSB aç1s1ndan risk grubu olduǧunu göstermiştir (5). Özellikle travma deneyimlerine dolayl1 biçimde maruz kalan bireylerde oluşan ruh- sal tepkiler için literatürde "dolayl1 travma", "tükenmişlik", "ikincil travmatik stres", "merhamet yorgunluǧu", "travmatik karş1-aktar1m", "vekaleten travma" gibi kavramlar kullan1lmaktad1r. Bu kavram işe baǧl1 olarak kişilerin yaşad1ǧ1 belirtileri veya travmaya baǧl1 gelişen durumu tan1mlamak için ortaya at1lm1şt1r (6,7). Travmatik olaylar1n ard1ndan arama-kurtarma çal1şmalar1nda görev yapan profesyonel ve gönüllülerin, ilk t1bbi girişimi yapan saǧl1k çal1şanlar1n1n, olay1n ruhsal etkilerini önlemek ve gerekli ruhsal desteǧi vermek amac1yla girişimde bulunan ruh saǧl1ǧ1 çal1şanlar1n1n da trav- maya baǧl1 olarak gelişen birtak1m belirtiler yaşaya- bileceǧi bildirilmiştir (5). Polisler, itfaiyeciler, arama kurtarma ekipleri, çocuk koruma merkezi çal1şanlar1, travma maǧdurlar1yla görüşen psiki- yatristler ve acil servis çal1şanlar1 üzerinde s1kl1kla çal1ş1lm1ş gruplard1r. 11 Eylül'de Dünya Ticaret Merkezi sald1r1lar1ndan sonra kurtarma ve tedavi ekibi fiziksel ve ruhsal tepkiler aç1s1ndan izlen- miştir. Sald1r1dan sonraki 11 ay içerisinde itfaiyeci- lerde 1277 stresle ilişkili olay gözlenmiştir. Bu oran1n bir önceki 11 aya göre 17 kat daha yüksek olduǧu bildirilmiştir. Bu art1şa kişilerin sürekli olarak ayn1 olay yeri enkaz1na şahit olmas1 ve cenaze törenlerinin neden olabileceǧi öne sürülmüştür (8). Olaydan 3 y1l sonra kurtarma ve tedavi ekibinde yer alan bireylerin deǧerlendirildiǧi bir başka çal1şmada depresyon, panik ve yayg1n anksiyete bozukluǧu yayg1nl1klar1 her bir bozukluk 

için %6 oran1nda bulunurken, TSSB için bu oran

%20 olarak saptanm1şt1r (9). TSSB gelişimi aç1s1n- dan riskli çal1şma alanlar1n1n sadece doǧal afet ve terör olaylar1n1n yaşand1ǧ1 alanlar olmad1ǧ1n1 gösteren İspanya'da pediatri yoǧun bak1m çal1şan- lar1yla (doktor, hemşire, yard1mc1 hemşire) yap1lan bir çal1şmada TSSB s1kl1ǧ1 % 20,1 olarak saptan- m1şt1r (10).

Travma ile karş1laşan herkeste TSSB belirtilerinin gelişmemesi veya benzer şekilde travma say1lmaya- cak baz1 olaylar1n da baz1 kişilerde TSSB belirtiler- ine neden olmas1 kişilerde stres yaratan durumlar- da sergiledikleri tutumun önemini de ortaya koy- muştur. Kişilerin sergiledikleri başetme biçimi bu anlamda önemlidir (11,12). Travma maǧdurlar1 ile yap1lan çal1şmalarda kişilerin sergiledikleri başa ç1kma tarzlar1 ile TSSB belirtileri aras1nda ilişki bildirilmiştir (13,14). Kurtarma çal1şanlar1nda yap1lan s1n1rl1 say1daki çal1şmada da kaçma-kaç1n- ma ile TSSB aras1nda ilişki bulunmuştur (15,16).

Saǧl1k çal1şanlar1nda görülen diǧer bir önemli durum ise yorgunluk, hayal k1r1kl1ǧ1 ve işi b1rak- mayla karakterize bir durum olan tükenme duru- mudur. Tükenme kavram1 ilk olarak Freudenberger taraf1ndan tan1mlanm1ş, Maslach ve Jackson taraf1ndan geliştirilmiştir (17). Tükenmişliǧin temel özellikleri enerji kayb1, moti- vasyon eksikliǧi, diǧerlerine karş1 negatif tutum ve aktif olarak diǧerlerinden geri çekilmeyi içerir. Bunun yan1 s1ra fiziksel tükenme, kronik yorgun- luk, çaresizlik, ümitsizlik, negatif bir kendilik alg1s1, duygusal ve zihinsel tükenme de tükenmişliǧin özelliklerindendir. Pediatri yoǧun bak1m çal1şan- lar1n1n %56's1 en az bir alanda (%36,20'sinde duy- gusal tükenmişlik, %27,20'sinde duyars1zlaşma,

%20,10'unda düşük kişisel başar1) tükenmişlikleri olduǧunu ifade etmişlerdir. Bir çocuǧun ölümü ve/veya hastalar, aileler ya da meslektaşlarla olan çat1şma sonras1nda daha yüksek oranda TSSB ve tükenmişlik ortaya ç1kt1ǧ1 görülmüş. S1kl1kla duygu odakl1 seyrek olarak da problem odakl1 baş etme stili kullanman1n tükenmişlik sendromu ve TSSB ile ilişkili olduǧu görülmüştür (10).

Yoǧun birincil ve ikincil travmatik strese maruz kalan saǧl1k çal1şanlar1nda gelişen ruhsal bozukluk- lar konusunda giderek artan bir bilgi birikimi oluş-

maktad1r. Yard1m çal1şanlar1nda gelişen TSSB ile ilgili t1bbi kaynaklar son y1llarda artmas1na raǧmen bu alanda ülkemizde yap1lan çal1şmalar1n say1s1 oldukça azd1r. Çal1şmam1zda acil servis ve yoǧun bak1m ünitesi (YBÜ) çal1şanlar1nda TSSB s1k- l1ǧ1n1n ölçülmesi hedeflenmiş, yine ayn1 grupta tükenmişlik ve ilişkili etkenlerin incelenmesi amaçlanm1şt1r.

YÖNTEM

Araşt1rma grubunu oluşturmak için 01/05/2010 ile 15/08/2010 tarihleri aras1nda Gazi Üniversitesi Hastanesi, Ankara Üniversitesi Hastanesi, Başkent Üniversitesi Hastanesi, Atatürk Eǧitim ve Araşt1rma Hastanesi, Yüksek İhtisas Eǧitim ve Araşt1rma Hastanesi, D1şkap1 Y1ld1r1m Beyaz1t Eǧitim ve Araşt1rma Hastanesi'ndeki acil ve yoǧun bak1m çal1şanlar1na ve Ankara Numune Eǧitim ve Araşt1rma Hastanesi ve Ankara Eǧitim ve Araşt1rma Hastanesi yoǧun bak1m çal1şanlar1ndan toplam 900 kişiye ölçek verilmiştir. Yan1t veren grubun deǧerlendirilmesinde 123 acil ve 139 yoǧun bak1m çal1şan1 olmak üzere toplam 262 kat1l1mc1n1n verisi tutarl1 ve geçerli bulunarak analize dahil edilmiştir.

Kontrol grubu ise ayn1 hastanelerde ve saǧl1kla ilgili kurumlarda çal1şan; çal1şma grubuyla benzer yaş, eǧitim ve sosyoekonomik özellikler gösteren, yoǧun bak1m veya acil serviste hiç çal1şmam1ş 133 kişiden oluşturuldu.

Araşt1rma verileri; Travma Sonras1 Stres Tan1 Ölçeǧi (TSSTÖ), Maslach Tükenmişlik Envanteri, Hastane Anksiyete Depresyon Envanteri (HAD), Stresle Başa Ç1kma Tarzlar1 Ölçeǧi (SBTÖ) ve çal1şma için geliştirilen sosyodemografik bilgi formu ile elde edilmiştir.

Travma Sonrası Stres Tanı Ölçeði (TSSTÖ): Travma Sonras1 Stres Bozukluǧu tan1s1 koymak amac1yla 1997 y1l1nda geliştirilmiş (18), 18-65 yaş aras1 bireylere uygulanan, 50 maddeden oluşan bir özbildirim ölçeǧidir. Ölçeǧin Türkçe'ye uyarlan- mas1 ve geçerlilik ve güvenilirlik çal1şmas1 Dürü taraf1ndan yap1lm1şt1r (19). Ölçeǧin yap1s1 ve içeriǧi DSM-IV TSSB tan1 kriterleri esas al1narak belir- lenmiştir.

Stresle Baąa Çıkma Tarzları Ölçeði (SBTÖ): Bu ölçek, Folkman ve Lazarus'un 1980 y1l1nda geliştirdikleri (20), deǧişik stresli durumlarda geçerliliǧi olan, özellikle depresyon, yaln1zl1k, psikosomatik sorunlar gibi belirtilerle ilişkili bir başa ç1kma mekanizmalar1 ölçeǧinin Türkçe geçerlilik ve güvenilirlik çal1şmas1 Şahin ve Durak taraf1ndan yap1lm1şt1r (21).

Maslach Tükenmiąlik Envanteri: Maslach Tükenmişlik Envanteri, yaşanan tükenmişliǧin üç boyutunu deǧerlendiren, duygusal tükenme (DT), duyars1zlaşma (D) ve kişisel başar1 (KB) üç alt ölçek içerir. Toplam 22 maddeden oluşmaktad1r. Türkçe'ye uyarlama çal1şmas1n1 Ergin (1993) gerçekleştirmiştir (22).

Hastane Anksiyete Depresyon Envanteri (HAD): Toplam 14 soru içermekte ve bunlar1n yedisi (tek say1lar) anksiyeteyi, diǧer yedisi (çift say1lar) depresyonu ölçmektedir. Dörtlü Likert tipi ölçüm saǧlamaktad1r. Ölçeǧin orijinali Zigmond ve Snaith taraf1ndan geliştirilmiş (23) ve Türkçe'ye Aydemir taraf1ndan uyarlanm1şt1r (24).

Sosyodemografik veri formu: Yaş, cinsiyet, görev, medeni durum, gelir, herhangi bir fiziksel ya da psikiyatrik rahats1zl1ǧ1 olup olmad1ǧ1, meslek ve çal1ş1lan bölümün istenerek seçilip seçilmediǧi ve memnun olup olmad1ǧ1, çal1şt1ǧ1 ortamda karş1laşt1ǧ1 örseleyici olaylar türü, s1kl1ǧ1 ve özellik- lerinin deǧerlendirildiǧi kişisel veri toplama arac1d1r.

İstatistiksel Analiz

Elde edilen verilerin analizini yapmak için SPSS

17.00 paket program1 kullan1lm1şt1r. Verilerin nor- mal daǧ1l1ma uygunluǧu test edilmiş, normal daǧ1l1m gösteren baǧ1ms1z deǧişkenlerin analizinde parametrik analiz yöntemleri kullan1lm1şt1r. Örnek- lem grubunu oluşturan ikili gruplar aras1nda baǧ1ms1z deǧişkenler aç1s1ndan fark olup olmad1ǧ1n1 anlamak için T-Testi analizi kullan1rken, üçlü gruplar1n karş1laşt1r1lmas1ndan Tek Yönlü Varyans Analizi yöntemleri kullan1lm1şt1r. Sosyodemografik verilere ait oranlar1n anlam- l1l1ǧ1n1 belirlemek için de Ki-Kare analizi yap1lm1şt1r.

site ve üstü olarak grupland1r1ld1ǧ1nda acil, yoǧun bak1m ve kontol grubu aras1nda anlaml1 fark olmad1ǧ1 saptanm1şt1r (x2=2,448, p>.05).

Acil servis, YBÜ ve kontrol grubu çalışanlarının çalışma ortamına ait bulgular

Acil serviste çal1şanlar1n %100'ü, ölüme, yaral1ya ve bilinci kapal1 hastaya, % 99,2'si cesete ve genel vücut travmas1na, %98,4'ü çocuk ve genç yaşta insan ölümüne ve de intihara, %92,7'si parçalanm1ş yüz ve bedene, %93,5'i eksite hastaya tan1k olurken, yoǧun bak1m servisinde çal1şanlar1n % 99,3'ü ölüme, %97,8'i cesete, %93,5'i yaral1ya,

%98,6's1 bilinci kapl1 hastaya, %87,8'i çocuk ve genç yaşta insan ölümüne, %71,7'si parçalanm1ş yüz ve bedene, %66,2'si intihara, %79,9'u eskite hastaya ve %82,7'si genel vücut travmas1na tan1k olduǧu görülmüştür. Bu sorulara ilişkin oranlar1n kontrol grubunda ise daha az olduǧu belirlenmiştir. Acil serviste çal1şan 63 kişi (%52,5), yoǧun bak1m servisinde çal1şan 35 kişi (%25,4) halen çal1şt1ǧ1 bölümde ekstrem bir olay yaşad1ǧ1n1 ifade etmiştir. Kontrol grubunda yer alan kişilerin ise çal1şt1klar1 bölümde etkileyici bir olay yaşamad1klar1 görülmüştür.

Bahsedilen deǧişkenlerin gruplara göre anlaml1 daǧ1l1p daǧ1lmad1ǧ1na bak1ld1ǧ1nda, ölüme tan1k olma (x2=187,197, p<.05), ceset görme (x2=178,084, p<.05), yaral1 görme (x2=146,5, p<.05), bilinci kapl1 hasta görme (x2=153,56, p<.05), çocuk ve genç yaşta insan ölümüne tan1kl1k etme (x2=177,349, p<.05), parçalanm1ş yüz ve beden görme (x2=151,072, p<.05), intihara tan1k olma (x2=151,405, p<.05), eksite hasta görme (x2=118,21, p<.05), genel vücut travmalar1na tan1kl1k etme (x2=96,94, p<.05) ve halen çal1ş1lan bölümde etkileyici ekstrem durumlar yaşama (x2=92,584, p<.05) aç1s1ndan gruplar aç1s1ndan anlaml1 bir fark olduǧu saptanm1şt1r. Tüm bu deǧişkenler aç1s1ndan acil ve yoǧun bak1m çal1şan- lar1 kontrol grubuna göre çok büyük bir risk alt1n- dad1r. Her iki grupta da kontrol grubuna göre bu deneyimlerle karş1laşma oran1 çok yüksektir. Ayr1ca yaral1larla karş1laşma, çocuk ya da genç yaş- taki insanlar1n ölümüne tan1kl1k etme, intihara tan1k olma, eskite hastalarla karş1laşma, genel vucut travmas1 olan hastalarla karş1laşma ve 

eksterm durumlar yaşama oranlar1 Acil çal1şan- lar1nda Yoǧun Bak1m çal1şanlar1na göre daha yük- sek bulunmuştur.

Hastalara müdahale ederken fiziksel olarak yaralanan ya da zarar gören toplam 109 kişiden 51'i (%41,5) acil servis çal1şan1, 42'si (%30,2) yoǧun bak1m servis çal1şan1yken, 16's1 (%12,4) kontrol grubunda yer alan kişilerdir. Acil serviste çal1şan 6 kişi (%4,9) her zaman, 24 kişi (%23,8) s1kl1kla, 77 kişi (%63,1) bazen, çal1şt1klar1 bölümde hasta yak1nlar1 taraf1ndan fiziksel sald1r1 yaşand1ǧ1n1 10 kişi (%8,2) hiçbir zaman yaşanmad1ǧ1n1, 19 kişi (%5,6) her zaman, 60 (%49,2) s1kl1kla, 40 kişi (%32,8) bazen sözlü sald1r1 yaşand1ǧ1n1 ve 3 kişi de (%2,5) hiçbir zaman sözlü sald1r1 yaşanmad1ǧ1n1 belirtmiştir. Yoǧun bak1m servisinde çal1şanlar1n hasta yak1nlar1 taraf1ndan fiziksel sald1r1 yaşanma oranlar1, %1,4 her zaman, %4,3 s1kl1kla, %62,3 bazen ve %31,9 hiçbir zaman şeklinde iken, sözlü sald1r1 yaşanma oranlar1, %1,4 her zaman, %15,8 s1kl1kla, %61,9 bazen ve %20.9 hiçbir zaman şek- lindir. Kontrol grubunda yer alan kişilerin ise

%1,5'i her zaman, %0,8'i s1kl1kla, %34,4'ü bazen hastalara müdahale ederken fiziksel olarak yaralanma ya da zarar görme olduǧunu ve %63,4'ü hiçbir zaman böyle bir durumun olmad1ǧ1n1, %5,3'ü her zaman, %13,5'i s1kl1kla, %54,9'u bazen sözel sald1r1n1n olduǧunu ve %26,3'ü ise hiçbir zaman böyle bir sald1r1n1n yaşanmad1ǧ1n1 bildirmiştir. Kat1l1mc1lardan acil serviste çal1şanlar1n %28,5'i fiziksel sald1r1ya, %64,2'si sözlü sald1r1ya maruz kald1ǧ1n1, yoǧun bak1m servisinde çal1şanlar1n

%12,9'unun fiziksel sald1r1ya, %35,3'ü sözlü sald1r1ya maruz kald1ǧ1n1 ve kontrol grubunda yer alan kişilerin ise %6,9'unun fiziksel sald1r1ya,

%33,1'inin sözlü sald1r1ya maruz kald1ǧ1n1 gözlen- miştir.

Burada yer alan deǧişkenlerden, hastalara müda- hale ederken fiziksel olarak yaralanma ya da zarar görme (x2=27,033, p<.05), çal1şma ortam1nda hasta yak1nlar1 taraf1ndan fiziksel (x2=114,277, p<.05) ve sözlü (x2=93,627, p<.05) sald1r1n1n yaşanmas1, fiziksel (x2=23,537, p<.05) ve sözlü (x2=31,214, p<.05) sald1r1ya maruz kalma deǧişkenlerin daǧ1l1mlar1n1n gruplara göre anlaml1 bir fark olduǧu belirlenmiştir. grubunda yer alan- lar1n %60,6's1 destek görmediǧini ifade etmiştir.

Acil servis, YBÜ ve kontrol grubu çalışanlarında TSSB sıklıðı

TSSB tan1s1 konan gruplar1n geçmişte yaşad1klar1 travma deneyimleri incelendiǧinde acil servis çal1şanlar1n1n %62,6's1 (n=77), YBÜ çal1şanlar1n1n

%46,8'i  (n=65),  kontrol  grubundakilerin  ise

%33,7'si (n=44) geçmişte, doǧal afet, kaza, işkence, yak1n birinin ani ölümü, tecavüz travma vb bir travma yaşad1klar1n1 belirtmişlerdir. Tüm grup- larda TSSB tan1s1 olan kat1l1mc1lar1n travmatik olay olarak en s1k sevilen ya da yak1n birinin beklen- medik ölümünü bildirdikleri görüldü (Acil servis çal1şanlar1nda (n=32), YBÜ çal1şanlar1nda (n=27), kontrol grubunda (n=25)). Ancak kişiler hangi olay1 en travmatik kabul ettiklerini ve bunu işe başlamadan önce mi sonra m1 ya da iş yaşan- t1s1nda m1 yaşad1klar1n1 belirtmemişlerdi. Kişiler burada deneyimledikleri en fazla travmatik kabul ettikleri olaya göre ilişkili TSSTÖ sorular1n1 cevap- lam1ş ve DSM-IV kriterlerine göre kat1l1mc1larda TSSB tan1s1 olup olmad1ǧ1 belirlenmiştir. Acil grup- ta çal1şan kişilerin 29'unda (%23,6), yoǧun bak1m servisinde çal1şan kişilerin 22'sinde (%15,8) ve kon- trol grubunda yer alan kişilerin ise 8'inde (%6) TSSB'ye ait belirtilerin olduǧu görülmüştür. Gözlenen bu daǧ1l1m anlaml1 olup olmad1ǧ1na ise Ki-Kare testi ile bak1lm1şt1r. Sonuçta, TSSB'ye ilişkin belirtilerin üç gruba göre daǧ1l1m1nda anlam- l1 bir fark olduǧu saptanm1şt1r (x2=15,646, p<.05). Acilde çal1şanlarda daha yüksek oranda görülmek- le birlikte acil yoǧun bak1m aras1nda TSSB yayg1n- l1ǧ1 aç1s1nda anlaml1 fark bulunmazken her ikisi ile kontrol grubu aras1nda anlaml1 fark saptanm1şt1r.

TSSB gelişen ve gelişmeyen kişilerin iş ortamında yaşadıkları travmatik durumlar

Acil serviste çal1şanlara ait travmayla ilişkili olan sorulara ait daǧ1l1mlar incelenmiş ve TSSB olan ile olmayan aras1nda bu daǧ1l1mlar aç1s1ndan anlaml1 bir fark olup olmad1ǧ1 Ki-Kare testiyle s1nanm1şt1r. "Çal1şma ortam1n1zda hasta yak1nlar1 taraf1ndan fiziksel sald1r1 yaşan1yor mu?" sorusuna TSSB'si olanlar1n % 13,8'i her zaman, %27,6's1 s1kl1kla, % 48,3'ü bazen ve % 10,3'ü hiç derken, TSSB'si olmayanlar1n % 2,2'si her zaman, % 22,6's1 s1kl1kla,

% 67,7'si bazen ve %7,5'i hiçbir zaman şeklinde cevap vermiştir. TSSB tan1s1 alanlarla almayanlar 

aras1nda çal1şma ortam1nda herhangi bir düzeyde fiziksel sald1r1 içeren olaylar1n yaşanmas1 aç1s1ndan anlaml1 fark olmad1ǧ1 saptanm1şt1r (x2=0,092, p>.05). Benzer şekilde, hastalara müdahale ederken bedensel olarak yaraland1n1z ya da zarar gördünüz mü? sorusuna, TSSB'si olan 18 kişi (% 62,1) evet, 11 kişi (% 37,9) hay1r derken, TSSB'si

olmayan 33 kişi (% 35,1) evet, 61 kişi (% 64,9) kişi hay1r şeklinde cevaplam1şt1r. Bedensel yaralanma ortaya ç1kan acil çal1şanlar1nda TSSB oran1 daha yüksek bulundu. TSSB'si olan ve olmayan grup aras1nda anlaml1 bir fark olduǧu görülmüştür (x2=6,638, p<.05). Diǧer sorulara ilişkin daǧ1l1m- lar1n TSSB'si olan ve olmayan grup aç1s1ndan anlaml1 bir fark olmad1ǧ1 gözlenmiştir.

Yukar1da bahsedilen travmayla ilişkili olabilecek sosyodemografik sorulara ait daǧ1l1mlar yoǧun bak1m servisinde çal1şanlar için de incelenmiştir. TSSB'si olanlar aras1nda 7 kişi (% 31,8) çocuk ve genç yaşta bir insana ölüm s1ras1 ya da sonras1nda herhangi bir t1bbi müdahalede bulunurken, 15 kişi (% 68,2) böyle bir müdahalede bulunmam1şt1r. Buna karş1n TSSB'si olmayan 68 kişi (% 58,1) müdahalede bulunmuş, 49 kişi (% 41,9) böyle bir müdahalede bulunmam1şt1r. Gruplar aras1nda bu aç1dan anlaml1 bir fark olduǧu görülmüştür (x2=5,156, p<.05). Çocuk ve genç yaşta bir insana ölüm s1ras1 ya da sonras1nda herhangi bir t1bbi müdahalede bulunanlarda bulunmayanlara göre TSSB oran1 daha düşük bulunmuştur. Hastalara müdahale ederken fiziksel olarak yaraland1n1z ya da zarar gördünüz mü? sorusuna, TSSB'si olan 13 kişi (%59,1) evet, 9 kişi (%40,9) hay1r derken,

TSSB'si olmayan 29 kişi (%24,8) evet, 88 kişi (%75,2) kişi hay1r şeklinde cevaplam1şt1r. TSSB'si olan ve olmayan grup aras1nda anlaml1 bir fark olduǧu görülmüştür (x2=10,335, p<.05). Diǧer bir deyişle t1bbi müdahalede bulunurken yaralananlar- da yaralanmayanlara göre TSSB oranlar1 daha yük- sek bulunmuştur.

Çal1şt1ǧ1n1z birimde görev yapman1n d1şar1daki ha- yat1n1za etkisi oluyor mu? sorusuna TSSB'si olan- lar1n %95,5'i evet, % 4,5'i hay1r derken, TSSB'si olmayanlar1n %65,2'si evet, %34,8'i hay1r demiştir. Gruplar aras1ndaki bu daǧ1l1m1n da anlaml1 olduǧu görülmüştür (x2=8,051, p<.05). Yoǧun bak1mda çal1şmas1n1n iş d1ş1 yaşam1n1 etkilediǧini belirten- lerde TSSB oranlar1 daha yüksek bulunmuştur.

CİRİŞ

Cinsel işlev bozukluǧu, kişinin yaşam kalitesini bozan ve strese neden olan etkilenmiş cinsel işlev olarak tan1mlanabilir(1). Cinsel işlev bozukluk- lar1n1n biyolojik, davran1şsal, psikososyal ve kültürel birçok sebebi olabileceǧi için çok boyutlu ve multidisipliner olarak ele al1nmas1 gerekmekte- dir (2). Cinsel işlev bozukluǧu riski, sosyo- ekonomik durum, psikiyatrik bozukluklar, partner durumu ve ilişkinin süresi, menopoz ve psikotrop ilaç tedavilerinin yan etkileri gibi birçok faktörlerle art1ş göstermektedir (1).

DSM-5'te cinsel işlev bozukluklar1 Tablo 1'de gös- terildiǧi şekilde s1n1fland1r1lm1şt1r (3).

Tablo 1. DSM-V’te Cinsel İşlev Bozuklukları                

 Erkekte düşük cinsel istek bozukluðu                           

 Kadında cinsel ilgi/ uyarılma bozukluðu                       

 Sertleşme bozukluðu                                                  

 Kadında orgazm bozukluðu                                        

 Geç boşalma                                                              

 Erken boşalma                                                           

 Cinsel organlarda -pelviste aðrı/içe girme bozukluðu

 Maddenin /ilacın yol açtıðı cinsel işlev bozukluðu         

 Tanımlanmış diðer bir cinsel işlev bozukluðu               

 Tanımlanmamış cinsel işlev bozukluðu                       

Bipolar bozukluk tan1l1 hastalarda, cinsel işlevlerde bozulma s1k görülmekle birlikte genellikle yeterli olarak deǧerlendirilmemektedir. Dell'Osso ve arkadaşlar1n1n yapt1ǧ1 bir çal1şmada (2009) duygudurum bozukluǧu olan hastalar1n, kontrol grubuna göre cinsel aktivite s1kl1ǧ1 daha fazla olmas1na raǧmen yaşam boyu cinsel yan1t siklusun- da bozulma da, kontrol grubuna göre daha s1k olarak bulunmuştur (4). Bipolar bozuklukta cinsel sorunlar hastal1ǧ1n faz1 ile doǧrudan ilişkili olabilir. Kad1n ve erkek hastalarda, manik ya da hipomanik epizotlarda s1kl1kla hiperseksüalite ve artm1ş riskli cinsel davran1şlar görülürken, depresyonda cinsel istekte azalma görülür (5).

Bipolar bozukluk tan1l1 hastalar, remisyon dönemi de dâhil olmak üzere yaşamlar1n1n büyük bir bölümünü duygudurum dengeleyici ve antipsikotik ilaçlar kullanarak sürdürmektedirler. Literatür incelendiǧinde, cinsel işlev bozukluklar1 ile anti- psikotikler aras1ndaki ilişki hakk1nda veriler bulun-

mas1na raǧmen, duygudurum dengeleyicilerin cin- sel işlevler üzerine etkileri k1s1tl1 olarak incelen- miştir (1).

Bipolar bozukluǧun tedavisinde kullan1lan antip- sikotik ilaçlar1n santral sinir sistemi, endokrin sis- tem, boşalt1m sistemi, kalp ve solunum işlevleri üzerinde yan etkileri olmaktad1r (6). Endokrin sis- temle ilgili yan etkilerden biri prolaktin düzeyinde- ki art1şt1r (7). Antipsikotiklerin neden olduǧu hiperprolaktineminin en belirgin belirtileri; göǧüste duyarl1l1k, galaktore, kad1nlarda menstruel döngü anormallikleri, amenore (8), azalm1ş libido, kemik mineral dansitesinde azalma olarak belir- tilebilir (9).

Hiperprolaktineminin antipsikotik ilaç kullan1m1 d1ş1nda birçok sebebi olabilir. Melmed ve Kleinberg (2008) hiperprolaktinemi sebeplerini s1n1fland1rm1ş ve gebelik, emzirme, stres, egzersiz, uyku, ilaç kullan1m1, renal yetmezlik, uzun süreli hipotiroidi gibi birçok sebebin prolaktin düzeyleri- ni yükseltebileceǧini, uzun süreli prolaktin yüksek- liǧinin prolaktinomalara yol açabileceǧi, bununla birlikte hipofiz sap1na bask1 yapan prolaktin salg1la- mayan hipofiz bezi tümörleri ile parasellar tümör- lerin de hiperprolaktinemi yapabileceǧini belirt- mişlerdir (10).

Antipsikotik kullanmakta olan hastalarda cinsel işlev bozukluǧuna dair semptomlar penil ereksiyon, lubrikasyon, orgazm, libido, ejakülasyon, cinsel istek ve doyumda bozulma olarak kendini göstere- bilir (11). Bu durumlar, doz azaltma, ilaç kullan- may1 b1rakma, ek ilaçlar kullanma, ilaç deǧiştirme gibi nedenlerle hastalar1n tedavi uyumunu boza- bilir (12). Bununla birlikte duygudurum dengeleyi- ci ilaçlardan antiepileptikler de hipotalamo- hipofizer-gonadal aks üzerinde hormon sal1n1m1n1 modüle ederek cinsel davran1ş üzerinde direkt inhibe edici etkiye yol açabilirler (13). Valproik asit kullan1m1 ile cinsel işlevler aras1ndaki ilişki daha çok epilepsi hastalar1 üzerinde çal1ş1lm1şt1r ve epilepsi tan1l1 erkek hastalarda, valproik asit tedavisi ile androjen, gonadotropin serum düzey- lerinde deǧişiklikler, sperm morfolojisinde ve motilitesinde anormallikler, sperm say1s1nda azal- ma aras1nda ilişki saptanm1şt1r (14,15,16). Aldemir ve arkadaşlar1n1n yapt1ǧ1 bir çal1şmada (2012),

bipolar bozukluk tan1s1 olan erkek hastalar1n hor- mon düzeylerinin valproik asit tedavisinden etki- lenmediǧi, epilepsi hastalar1nda görülen prolaktin ve folikül stimüle edici hormon düzeylerindeki yük- sekliǧin epilepsiye atfedilebileceǧi bildirilmiştir

(17). Bipolar bozuklukta kullan1lan diǧer bir antikonvulsan olan karbamazepinin cinsel işlevler üzerine etkisi ile ilgili veriler k1s1tl1 olmakla birlikte, karaciǧer enzimlerini indükleyen karbamazepin gibi antikonvulsanlar1n, testesteron ve estradiolün biyoaktivitesini bozarak cinsel işlevler üzerine olumsuz etkiler yapabileceǧi (18,19) bildirilmiş olmakla birlikte, Asadi-Pooya ve arkadaşlar1n1n (2014) yapt1ǧ1 bir çal1şmada, epilepsi tan1s1 ile kar- bamazepin tedavisi başlanan erkek hastalar1n tedavi öncesi ve sonras1 yap1lan deǧer- lendirmesinde, karbamazepinin seks hormonlar1 üzerinde bir etkisi olmad1ǧ1 yay1nlanm1şt1r (20).

Lityum, bipolar bozukluk tedavisinde birinci s1ra tedavilerden biridir ancak lityumun da, cinsel isteǧi azaltma, erektil fonksiyonu bozma ve cinsel doyu- mu azaltma gibi olumsuz etkileri bildirilmiştir (21,22,23). Ghadirian ve arkadaşlar1n1n yapt1ǧ1 bir çal1şmada (1992) lityumun bipolar bozuklukta tek baş1na kullan1lmas1n1n cinsel fonksiyonlar üzerinde çok belirgin bir etkisi olmad1ǧ1 ancak lityumun ben- zodiazepinlerle kombine edilmesinin cinsel işlevler üzerinde olumsuz etkisi olduǧu bildirilmiş ve yine ayn1 çal1şmada, serum lityum düzeyleri ve serum prolaktin düzeylerinin cinsel işlevler ile ilişkisi bulunmam1şt1r (24).

Okskarbazepinin cinsel işlevler üzerine etkisi ile ilgili veri k1s1tl1d1r .Okskarbazepin ile indüklenen retrograd ejakülasyon ve erektil disfonksiyon ile ilgili iki tane vaka yay1nlanm1şt1r (25,26) ancak, Luef ve arkadaşlar1n1n 228 epilepsi hastas1n1 dahil ettikleri prospektif bir çal1şmada (2009), okskar- bazepin tedavisinin, daha önceden bulunan cinsel disfonksiyonlara iyi geldiǧi bildirilmiştir (27). Bipolar bozukluk hastalar1nda ise yeterli veri bulunmamaktad1r.

Bipolar bozukluk tan1l1 hastalarda prolaktin düzey- leri ve cinsel işlevler aras1ndaki ilişkiye dair veriler de oldukça k1s1tl1d1r. Kesebir ve arkadaşlar1n1n yap- t1ǧ1 bir çal1şmada (2014), bipolar bozukluk tan1s1 olan hastalarda  antipsikotik ilaçlar1n yan etki-

lerinde cinsiyet farkl1l1klar1 olabileceǧi bildirilmiştir (28).

Çal1şmam1zdaki hipotezlerimizden ilki, bipolar bozukluk hastalar1nda remisyon döneminde kul- land1klar1 ilaçlar nedeniyle cinsel işlevlerinin etki- lendiǧidir. Bir diǧer hipotez ise, duygudurum den- geleyicisine ek olarak antipsikotik ilaç kullan1m1n1n cinsel işlevlerde bozulmay1 artt1racaǧ1d1r. Son olarak üçüncü hipotezimiz ise, prolaktin düzeyleri ile cinsel işlev bozukluklar1 aras1nda bir korelasyon olabileceǧidir.

Bu çal1şman1n amac1, remisyonda bipolar bozukluk hastalar1nda cinsel işlevleri detayl1 olarak deǧer- lendirmek, ve yaln1zca duygudurum dengeleyicisi kullanan hastalarla duygudurum dengeleyicisine ek olarak antipsikotik ilaç kullanan hastalar aras1nda cinsel işlev bozulmalar1n1 ve prolaktin düzeylerini karş1laşt1rmakt1r.

YÖNTEM

Katılımcılar

Ankara Numune Eǧitim ve Araşt1rma Hastanesi Psikiyatri Polikliniǧi'ne Ocak 2014-Haziran 2015 tarihleri aras1nda başvuran, DSM-IV-TR'ye göre Bipolar Bozukluk tan1s1 alm1ş olan 90 hasta çal1ş- maya davet edilmiş, ancak çal1şmaya kat1lmay1 kabul eden ve çal1şma kriterlerini karş1layan 52 hasta çal1şmaya dahil edilebilmiştir. Hastalar1n çal1şmaya al1nma ölçütleri olarak: "Çal1şma için gönüllü olmak, 18-45 yaş aras1nda olmak, en az 5 y1l süreyle eǧitim alm1ş olmak, DSM-VI-TR tan1 ölçüt- lerine göre Bipolar I ya da Bipolar II bozukluǧu tan1s1 alm1ş olmak , en az 4 hafta en fazla 12 y1ld1r ilaç tedavisi al1yor olmak ve Young Mani ve Hamilton Depresyon ölçekleri ile ötimik olduǧu tespit edilmiş olmak" belirlenmiştir. 18-45 yaş aral1ǧ1n1n seçilmesinin sebebi, cinsel olarak daha aktif bir dönem olmas1 ve kad1nlarda fertil çaǧ olarak kabul edilmesidir.

Duygudurum dengeleyici ve antipsikotik ilaç tedavisi kullanan hastalar çal1şmaya dahil edilmiş, kar1şt1r1c1 faktör olmas1 aç1s1ndan benzodiazepin, antidepresan, anksiyolitik gibi ilaçlar ve genel t1bbi 

uzun süreli tedavide prolaktin yüksekliǧine genel- likle tolerans gelişse de, bir çok vakada normalin en üst seviyesinde prolaktin düzeyleri görüldüǧünü bildirmiştir (42). Pacchiarotti ve ark. (2015) duygudurum dengeleyici ilaçlardan lityum ve val- proik asitin ise prolaktini yükseltmediǧini, hatta hiperprolaktinemiden koruyabileceǧini, lityumun özellikle uzun dönem tedavide prolaktin yüksekliǧi riski olan bipolar bozukluk hastalar1nda güvenli bir seçenek olabileceǧini bildirmiştir (43).

Bizim çal1şmam1zda, hastalar1n çal1şmaya dahil edilmesi s1ras1nda duygudurum dengeleyici ve antipsikotik ilaçlar d1ş1nda ilaç kullan1yor olmak d1şlama kriteri olarak belirlendiǧinden, örneklem büyüklüǧü k1s1tl1 olmuştur ve bu yüzden kullan1lan duygudurum dengeleyici ve atipik antipsikotik ilaçlar, örneklem büyüklüǧü nedeniyle kendi aras1nda tek tek karş1laşt1r1lamam1şt1r. Sadece duygudurum dengeleyici kullananlar ve duygudu- rum dengeleyicisine ek olarak atipik antipsikotik ilaç kullananlar şeklinde iki gruba ayr1l1p karş1laşt1rma yap1ld1ǧ1nda duygudurum dengeleyici ve antipsikotik kombine kullanan grupta sadece duygudurum dengeleyici kullanan gruba göre pro- laktin düzeyi anlaml1 olarak yüksek bulunsa da nor- mal aral1kta olarak deǧerlendirilmiştir. Buna raǧ- men, bu iki grup aras1nda GRCDÖ toplam sonuçlar1 farkl1l1k sergilememiştir. Kesebir ve arkadaşlar1n1n yapt1ǧ1 bir çal1şmada, bipolar bozukluk hastalar1n1n, prolaktin düzeyleri bizim çal1şmam1zla benzer şekilde normal aral1kta bulun- muş, ve GRCDÖ skorlar1 yine çal1şmam1za benzer şekilde prolaktin seviyesi ile ilişkili bulunmam1şt1r (28).

Bu bulgular1n 1ş1ǧ1nda, bipolar duygudurum bozuk- luǧu hastalar1nda prolaktin yüksekliǧinden baǧ1m- s1z olarak cinsel işlevlerin etkilendiǧi düşünülebilir.

Çal1şmam1zda, toplam GRCDÖ skorlar1, kad1nlar- da erkeklere göre istatistiksel olarak anlaml1 şek- ilde yüksek bulunmuştur. Hariri ve ark. (2009), bipolar bozukluǧu olan erkek hastalar1n daha çok cinsel işlev bozukluǧu olduǧunu yay1nlam1şt1r (44). Psikotrop ilaç kullan1m1n1n kad1n ve erkekler üzerinde farkl1l1k gösterebileceǧi bildirilmiştir (45). Bu sonuçlar1 her iki örneklemin yaş aral1ǧ1, vücut kitle indeksi ve sosyo-ekonomik düzey ve hastal1k 

faz1 aç1s1ndan tam benzerlik göstermemesi ile aç1k- layabiliriz.

Örneklemimizde kad1n ve erkek grubunda, cinsel işlevlerde bozulman1n eǧitim durumu, medeni durum ve hastal1k süresinden etkilenmediǧi saptan- m1şt1r. Örneklemin yeterince geniş olmamas1 bu sonuçlar üzerinde etkili olabilir.

GRCDÖ alt ölçekleri incelendiǧinde, örnek- lemimizde kad1n hastalar1n belirgin olarak dokun- ma, doyum ve anorgazmi alanlar1nda , erkek hasta- lar1n ise prematür ejakülasyon, empotans ve doyum alanlar1nda belirgin bozulma saptanm1ş olup, her iki cinsiyette de, total GRCDÖ yüksek bulunmuştur.

Hariri ve ark. (2007), erkek bipolar bozukluk hasta- lar1nda s1kl1k, doyum, kaç1nma, prematür ejakülasyon, doyum alanlar1nda , kad1n bipolar bozukluk hastalar1nda vajinismus ve iletişim alan- lar1nda bozulma bildirmiştir(44).

Çakmak ve arkadaşlar1n1n yapt1ǧ1 bir çal1şmada (2010), şizofreni hastalar1nda GRCDÖ kullan1larak cinsel işlev bozukluklar1 deǧerlendirilmiş ve cinsel ilişki s1kl1ǧ1 ile iletişim, doyum ve hastal1k süresi aras1nda pozitif bir korelasyon saptanm1şt1r(46). Bizim örneklemimizde hastal1k süresi ve cinsel işlevler aras1nda bir ilişki bulunmamas1n1n sebebi olarak örneklemimizin 18-45 yaş aras1 hastalardan oluşmas1 ve dolay1s1yla hastal1k sürelerinin daha k1sa olmas1 ve şizofreni hastal1ǧ1 ve bipolar bozuk- luk hastal1ǧ1n1n gidişinin farkl1 olmas1 düşünülebilir.

Alt ölçeklerin her birinin prolaktin düzeyleri ile korelasyonu incelendiǧinde, kad1n ve erkeklerde hiçbir alt ölçeǧin prolaktin seviyeleriyle korele olmamas1 da, bipolar bozukluk hastalar1nda cinsel işlevlerin deǧerlendirilmesinde prolaktin düzeyinin yeterli bir parametre olmad1ǧ1n1 düşündürmekte- dir.

Çal1şmam1z1n sonuçlar1, remisyonda bipolar bozuk- luǧu olan hastalarda, prolaktin düzeylerinin antip- sikotik ilaç kullan1m1 olsun ya da olmas1n, cinsel disfonksiyonu  göstermekte  yeterli  olmad1ǧ1n1 

CİRİŞ

Dünyadaki hastal1klar1n yaklaş1k % 14'ünü oluştu- ran ruhsal, davran1şsal ve psikososyal bozukluklar yaklaş1k 450 milyon bireyi etkilemektedir (1). Ruhsal hastal1k bireyin duygu, düşünce ve davran1şlar1nda tutars1zl1k, uygunsuzluk ve yeter- sizlik göstermesi ile karakterize bir bozukluktur. İnanç belirli bir konudaki düşüncenin ileri düzeyde kabul görmesiyle son derece sabitleşmiş, yerleşmiş genel kan1lard1r. Tutum bir kişiye, gruba, fikre ya da duruma karş1 nispeten yerleşmiş ve deǧişmez bir özgün tepkide bulunma eǧilimi olup, sosyal öǧren- menin ve deneyimlerin, duygular1n karmaş1k bir ürünüdür. Duygular, deneyimler ve bilgiler sonucu oluşan, yaşam boyu edinilen tutumlar genellikle belli nesnelere ve nesne gruplar1na olumsuz ya da olumlu bir şekilde yan1t verme eǧilimi olarak tan1mlan1r. Tutumlar bilişsel, duygusal ve davran1şsal tepkilerden oluşur ve zamanla deǧişe- bilirler (2). Damgalama tutumla ilişkili bir kavramd1r ve Dünya Saǧl1k Örgütü taraf1ndan "Bireyin toplumun birçok alan1ndan reddedilmesi, ayr1mc1l1ǧa uǧramas1 ve d1şlanmas1 ile sonuçlanan utanç, itibars1zlaşt1rma ve onaylamama işareti" olarak tan1mlan1r (3). Ruhsal hastal1klara yönelik damgalama tüm dünyada görülen bir durum olup ruhsal bozukluǧu olan bireyler üzerindeki olumsuz etkisi günümüze kadar yap1lan çal1şmalarla güçlü bir şekilde gösterilmiştir (4).

T1p fakültesi öǧrencilerinin deǧerlendirildiǧi bir çal1şmada depresyonu olan öǧrencilerin sadece % 22'sinin ruhsal saǧl1k hizmetlerinden faydaland1ǧ1 gösterilmiştir. Bu çal1şmada öǧrencilerin %30'u ruhsal saǧl1k hizmetlerini kullanmada damgala- man1n önemli bir sorun olduǧunu, %37'si gizlilikle ilgili eksiklik bulunduǧunu, %24'ü ise kay1t alt1na al1nma korkusunun tedavi başvurusunda bulunma- ma için en önemli etken olduǧunu bildirmiştir (5).

Ruhsal hastal1klara yönelik damgalay1c1 tutumun t1p fakültesi öǧrencileri aras1nda da bulunduǧu bi- linmektedir (6-8). T1p fakültesi öǧrencileri sadece ruhsal bozukluklar1n tan1nmas1 ve yönetilmesi hakk1nda bilgi ve beceri kazanmamal1, ayn1 zaman- da ruhsal bozukluǧu olan insanlara karş1 tutum- lar1n1 geliştirmelidir (6). Ülkemizde yap1lan ve son s1n1f üniversite öǧrencilerini deǧerlendiren bir

çal1şmada ruhsal bozukluǧu olan bir birey ile sosyal temas1n, ruhsal bozukluklar ile ilgili olumsuz düşünceleri azaltt1ǧ1n1 göstermiştir (9). Bu çal1şma- da Eskişehir Osmangazi Üniversitesi (ESOGÜ) T1p Fakültesi öǧrencilerinin s1n1flar1n1n da deǧer- lendirilerek, ruhsal bozukluklara yönelik tutum- lar1n1 araşt1rmak amaçlanm1şt1r.

YÖNTEM

Çal1şmaya ESOGÜ T1p Fakültesinde eǧitim gören, çal1şmaya kat1lmaya gönüllü öǧrenciler (n=314) Aral1k 2017 - Nisan 2018 tarihleri aras1nda al1n- m1şt1r. Çal1şmam1zda sosyodemografik bilgi formu ve Ruhsal Hastal1ǧa Yönelik İnançlar Ölçeǧi veri toplama arac1 olarak kullan1ld1.

Sosyodemografik Veri Formu: Formda kat1l1m- c1lar1n sosyodemografik özellikleri hakk1nda soru- lar bulunmaktad1r. Bu form toplam 11 maddeden oluşmaktad1r.

Ruhsal Hastal1ǧa Yönelik İnançlar Ölçeǧi: Ölçek Hirai ve Clum taraf1ndan geliştirilmiştir (10). 21 maddesi olan ölçeǧin geçerlilik ve güvenilirliǧi Türkiye'de Bilge ve Cam taraf1ndan yap1lm1şt1r (2). Ölçek ruhsal bozukluklar için 'psikotik' veya 'psikotik olmayan' olarak bir s1n1fland1rma içermez. Ölçeǧin maddelerinde 'ruhsal bozukluk' ve 'ruhsal bozukluǧu olan birey' gibi ruhsal bozukluklara yönelik inançlar1 deǧerlendiren ifadeler vard1r. Ölçekteki ifadeler ruhsal bozuklukla ilgili olumsuz inançlar1 içermektedir. Bu nedenle, ölçekten al1nan toplam puan ruhsal bozukluklara karş1 olumsuz inançlar1n seviyesini göstermektedir. Ölçek 6'l1 lik- ert tipi ölçektir ve 'hiç kat1lm1yorum' (0), 'çoǧunluk- la kat1lm1yorum' (1), 'biraz kat1lm1yorum' (2), 'biraz kat1l1yorum' (3), 'çoǧunlukla kat1l1yorum' (4) 'tama- men kat1l1yorum' (5) şeklinde deǧerlendirilir. Ölçek hem toplam puana hem de alt ölçek puanlar1na göre yorumlan1r. Ölçeǧin üç alt ölçeǧi vard1r; Tehlikelilik alt ölçeǧi: Alt ölçek ruhsal bozukluk- lar1n ve hastalar1n tehlikeliliǧi konusunda 8 madde- den oluşur. Ölçeǧin puan aral1ǧ1 0 ve 40 aras1n- dad1r. Zay1f sosyal ve kişileraras1 ilişki becerileri ve tedavi edilemezlik alt ölçeǧi: Bu alt ölçeǧin 11 mad- desi ruhsal bozukluklar1n kişiler aras1 ilişkilere et- kisi ve bu etki nedeniyle tedavi edilemezliǧi kapsar. Alt ölçekte ruhsal hastal1ǧ1 olan bireylerle kişisel

ilişkiler içinde yaşanan hayal k1r1kl1ǧ1 ve çaresizlik ifade edilir. Bir kişi bu ölçekten 0 ile 55 aras1nda bir puan alabilir. Utanç alt ölçeǧi: Bu alt ölçekte ruhsal bozukluǧun utan1lacak bir durum olduǧunu ifade eden iki madde bulunmaktad1r ve puan1 0-10 aras1ndad1r.

Çal1şma için yerel etik kuruldan onay al1nm1şt1r.

Verilerin analizi

Normal daǧ1l1m için Shapiro Wilk normal daǧ1l1m testi uygulanm1şt1r. Baǧ1ms1z gruplar1n karş1laşt1r1l- mas1nda veriler normal daǧ1lmad1ǧ1 için Mann Whitney U testi kullan1lm1şt1r. RHİÖ puanlar1 ile sosyodemografik veriler aras1ndaki ilişkinin saptan- mas1 için, veriler normal daǧ1ld1ǧ1ndan Pearson korelasyon analizi yap1lm1şt1r. Anlaml1l1k seviyesi p?0.05 olarak kabul edilmiştir. Tüm istatistiksel analizler ve hesaplamalar SPSS (Version 18.0) pro- gram1yla yap1lm1şt1r.

BULCULAR

Çal1şmaya kat1lmay1 kabul eden 314 öǧrenci deǧer- lendirmeye al1nm1şt1r. Yaş ortalamas1 21.36±2.20 olan öǧrencilerin 178'i (%56.7) kad1n ve 136's1 (%43.3) erkekti. 192 (% 61.1) t1p fakültesi öǧren- cisi klinik öncesi s1n1ftayken (s1n1f 1,2 ve 3), 122'si (% 38.9) klinik s1n1ftayd1 (s1n1f 4,5 ve 6).

Öǧrencilerin 297'si Türkiye Cumhuriyeti vatandaş1 iken (%94.6), 17'si yabanc1 uyrukluydu (% 5.4). Çal1şmaya kat1lanlar1n 24'ü (%7.6) psikiyatrik bir tan1 öyküleri olduǧunu, 63'ü (% 20.1) ise psikiyatrik bir tan1 öyküsü olan bir yak1nlar1 olduǧunu bildirmişlerdir.

Tüm kat1l1mc1lar1n RHİÖ toplam puan ortala- malar1 43,64±20,78 olarak saptand1. Tüm kat1l1m- c1lar1n RHİÖ tehlikelilik, utanç ve zay1f beceri alt ölçeklerine göre puan ortalamalar1 s1ras1yla 19.08±8.56, 3.19±4.84, 20.47±7.93 olarak saptan-

m1şt1r.

RHİÖ puanlar1 cinsiyete göre karş1laşt1r1ld1ǧ1nda erkeklerde ölçek toplam ortalama puanlar1n1n (46.88±27.47) kad1n öǧrencilerden (41.17±13.20)

anlaml1 derecede daha yüksek olduǧu bulundu (z=2.65, p<0.01). RHİÖ toplam ve alt ölçek puan- lar1 uyruǧa göre karş1laşt1r1ld1ǧ1nda ölçek toplam ortalama puanlar1n1n yabanc1 uyruklu öǧrencilerde (66.65±69.02) TC uyruklu öǧrencilere göre (42.32±12.93) anlaml1 derecede yüksek olduǧu saptand1 (z=2.71,p<0.05). Klinik eǧitim seviyesinde olan öǧrencilerde RHİÖ utanç alt ölçek ortalama puan1 (4.28±5.58) klinik öncesi eǧitim alan öǧrencilere (2.49±4.17) göre anlaml1 derecede yüksek bulundu (z=3.31,p<0.001). Ruhsal bozukluk öyküsü olan öǧrencilerin tehlike- lilik (14.66±5.43), zay1f sosyal ve kişileraras1 ilişki becerileri ve tedavi edilemezlik alt ölçeǧi (16.66±7.41) ile ölçek toplam ortalama puan1 (34.13±11.76), tan1 öyküsü olmayanlara göre (s1ras1yla 19.45±8.67, 20.78±7.90, 44.43±21.18)

anlaml1 derecede daha düşük bulundu (s1ras1yla z=-3.42,p<0.01;            z=-2.45,p<0.001;                                         z=-

3.39,p<0.01). Yak1n1nda ruhsal bozukluk öyküsü olan öǧrencilerin RHİÖ tehlikelilik alt ölçek orta- lama puan1 (19.00±15.47), yak1n1nda ruhsal bozuk- luk öyküsü olmayanlara göre (19.10 ± 5.68) anlam- l1 derecede daha düşük saptand1 (z=-2.18, p<0.05) (Tablo 1).

Çal1şmam1zda öǧrencilerin yaşlar1 ile RHİÖ tehlikelilik alt ölçeǧi puanlar1 aras1nda negatif korelasyon saptand1 (r=-0.13,p<0.05). Çal1ş- mam1zda RHİÖ toplam puan1 ile kat1l1mc1n1n kardeş say1s1, kaç1nc1 çocuk olduǧu, anne ve baban1n eǧitim durumu, ailenin sosyoekonomik düzeyi ve yak1n1nda psikiyatrik tan1 öyküsü aras1n- da ilişki saptanmad1.

TARTIŞMA

Ruhsal bozukluǧa yönelik tutumlarda ruhsal bozukluǧu tan1ma yan1nda sosyal, kültürel ve yaş, cinsiyet gibi demografik deǧişkenler etkili olabilir

(11). T1p fakültesi öǧrencileri için ise bahsedilen deǧişkenlerin yan1nda uygulanan eǧitim ve öǧretim yöntemleri, t1bbi eǧitim ortam1, örnek al1nacak rol modelleri ve doǧrudan hasta sorumluluǧu alma gibi faktörler öǧrencilerin ruhsal bozukluklara karş1 tutumunu etkileyebilir (12-14).

Çal1şmam1zda yabanc1 uyruklu öǧrencilerde RHİÖ toplam ortalama puan1 TC uyruklulara göre anlam-

CİRİŞ

Duygu düzenleme, geçtiǧimiz yirmi y1l içinde ruh saǧl1ǧ1 alan1nda oldukça yayg1n bir şekilde ele al1- nan olgulardan biri haline gelmiştir. Araşt1rma ve uygulama alan1nda duygu düzenleme konusuna artan eǧilimi aç1klayacak nedenlerden biri, psikolo- jik ya da psikiyatrik bir tedaviye başvuran pek çok kişinin duygular1n1 saǧl1kl1 yollarla alg1lama, adland1rma, kabul etme ve düzenleme zorluklar1na sahip olmas1d1r (1). Baz1 psikopatolojiler için daha başat bir zorluk olmas1na raǧmen duygu düzenleme beceri eksiklikleri, farkl1 psikolojik belirtiler aras1n- da bir şemsiye belirti olarak düşünülebilmektedir. Duygu düzenleme beceri eksikliklerinin psikopa- toloji ile ilişkili olduǧuna, psikopatolojinin ortaya ç1kmas1na ve sürmesine anlaml1 şekilde katk1da bulunduǧuna ilişkin güçlü görgül kan1tlar1n da mevcut olduǧu görülmektedir (örn: 2,3,4,5,6 v.b). Elde edilen bulgular, özellikle iki noktaya işaret etmektedir. İlk olarak; duygular1 etkili bir şekilde düzenlemedeki yetersizlik, bir kişinin ruh saǧl1ǧ1 için ciddi riskler doǧurabilmektedir. İkinci olarak; etkili duygu düzenleme becerilerini geliştirmek, ruh saǧl1ǧ1n1 geliştirmenin ya da yeniden kazand1r- man1n umut verici bir yoludur (1). Bu baǧlamda; duygu düzenleme beceri eksiklikleri, geniş yel- pazedeki psikolojik belirtilerin anlaş1lmas1nda ve tedavinin gerçekleşmesinde önemli bir yer edin- mektedir.

Duygu düzenleme ile çeşitli psikolojik belirtiler aras1ndaki ilişki, temel duygu düzenleme beceri- lerinin tan1mlanmas1 ihtiyac1n1 doǧurmaktad1r. Alan yaz1nda, temel duygu düzenleme bileşenlerini tan1mlamaya yard1m eden pek çok kuramsal aç1kla- ma bulunmaktad1r (7,8,9,10,11,12,13,14,15). Bu kuramsal aç1klamalardan farkl1 olarak Duygularla İşlevsel Baş Etme Modeli (DİBM) çerçevesinde duygu düzenleme daha kapsay1c1 ve bütünleyici şekilde tan1mlamaya çal1şm1şt1r (1). Özellikle, duygu düzenleme zorluǧuna sahip bireylerin saǧalt1m1na yönelik geliştirilen söz konusu modelde temel duygu düzenleme becerilerinin tan1mlanmas1 ve özgül duygular (kayg1, üzüntü, neşe v.b.) özelinde de ele al1nmas1 hedeflenmiştir. Ayr1ca, bu modeli diǧer duygu düzenleme yaklaş1mlar1ndan ay1ran önemli bir nokta da hem olumlu hem de olumsuz duygulara odaklanmas1d1r 

DİBM çerçevesinde tan1mlanan, ruh saǧl1ǧ1 ve iyi- lik hali üzerindeki etkisi görgül bulgular taraf1ndan da gösterilen temel duygu düzenleme becerilerini deǧerlendirmek için Berking ve Znoj (16) taraf1n- dan Duygu Düzenleme Becerileri Ölçeǧi (DDBÖ) geliştirilmiştir. Daha sonras1nda ise farkl1 duygular1 daha özgül ve derinlemesine deǧerlendirebilmek ad1na Ebert, Christ ve Berking (17) taraf1ndan ise DDBÖ-DÖ geliştirilmiştir. DDBÖ-DÖ'de özgül duygular temelinde söz konusu olumsuz duyguyu veya duygu durumunu fark etme, tan1mlama ve adland1rma, anlama, deǧişimleme, kabul ve tole- rans, duygu ile yüzleşme için haz1rlanma ve duygu ortaya ç1kt1ǧ1nda etkin öz-destek saǧlayabilme becerileri deǧerlendirilmektedir. Olumlu duygu veya duygu durumu ise fark1ndal1kla gözlemleme, duyguya aç1kça izin verme, deǧerlendirme, keyfini ç1karmaya izin verme, duygunun ortaya ç1kmas1 ile ilişkili olarak minnettarl1ǧ1n ortaya ç1kmas1na izin verme ve iyilik halini artt1rma ve güçlenme için duyguyu kullanmaya izin verme becerileri deǧer- lendirilmektedir. DDBÖ-DÖ ile duygu düzen- lemede duygular ayr1 ayr1 ele al1narak özgül duyguya ilişkin derinlemesine bilgilere ve duygular aras1ndaki benzerlik veya farkl1l1klara da ulaş1la- bilmektedir. Genel duygu düzenleme becerileri ile iyilik hali ve psikolojik belirtiler aras1ndaki ilişkiler birçok çal1şmada ortaya konmuştur (16,17,18,19,20, 21,22,23). Ancak farkl1 duygular ve belirtiler ile olan özgül ilişkileri, n önemi aç1s1ndan baz1 duygu- lar1n belli psikolojik belirtilerde daha belirgin role sahip olduklar1 görülmektedir (24). Dolay1s1 ile genel duygu düzenleme becerilerinin deǧer- lendirilmesinin yan1nda ve özellikle de ötesinde özgül duygular için duygu düzenleme becerilerinin anlaş1lmas1n1n da ayr1ca önemli olduǧu düşünülmektedir. DDBÖ-DÖ kullan1larak elde edilen bulgular da, duygu düzenleme becerileri ile iyilik hali ve ruh saǧl1ǧ1 aras1ndaki pozitif ilişkiyi göstermiştir (25).

Tüm bunlar doǧrultusunda mevcut çal1şma; ruh saǧl1ǧ1n1n korunmas1, geri kazan1lmas1 ve temel duygu düzenleme müdahalelerin etkililiǧini deǧer- lendirmek amac1yla özgül duygular1 daha kapsaml1 bir biçimde ele almaya olanak saǧlayan Duygu Düzenleme Becerileri Ölçeǧi-DÖ'nün Türkçe'ye uyarlanmas1n1n geçerlik ve güvenirlik çal1şmas1n1 yürütmeyi amaçlamaktad1r.

YÖNTEM

Katılımcılar

Çal1şma örneklemi, Hacettepe Üniversitesi'nin farkl1 fakülte ve bölümlerinde eǧitim gören 295 kad1n ve 219 erkek olmak üzere toplam 514 öǧren- cilerden oluşmaktad1r. Kat1l1mc1lar1n yaşlar1 18 ile 27 y1l (Ort:18.37, SS:1.77) aras1nda deǧişmektedir.

Veri toplama araçları

Demografik Bilgi Formu: Kat1l1mc1lar1n cinsiyet, yaş, eǧitim düzeyi, medeni durumu gibi bilgileri edin- mek amac1yla araşt1rmac1lar taraf1ndan geliştir- ilmiştir.

Duygu Düzenleme Becerileri Ölçeǧi-Duygu Özelinde (DDBÖ-DÖ) Özgül duygular temelinde duygu düzenleme becerilerini deǧerlendirmek için geliştirilmiştir (17). Ölçek, 5'li Likert tipi (0= Neredeyse hiçbir zaman, 4= Neredeyse her zaman) derecelendirmeli 12 maddeden oluşan bir öz bildirim arac1d1r. DDBÖ-DÖ kapsam1nda duygu düzenleme becerileri özgül duygular özelinde deǧerlendirilmektedir. Kat1l1mc1lar öfke, kayg1, üzüntü, neşe v.b. duygular1n1n son bir hafta içerisin- deki en yüksek düzeyini 11'li Likert tipi (0= Hiç, 11= Oldukça Fazla) derecelendirme ile belirtikten sonra o duyguya ilişkin duygu düzenleme beceri- lerini yukar1da söz edilen 12 madde ile deǧer- lendirmektedir. Bu deǧerlendirmeler her bir duygu için ayr1 ayr1 yap1lmaktad1r. Elde edilen yüksek puanlar bu alanlarda daha az zorluk yaşand1ǧ1 ve kişinin söz konusu duyguyu düzenleme beceri- lerinin daha yüksek olduǧu anlam1na gelmektedir. DDZÖ-DÖ'nin iç tutarl1k deǧerinin özgül duygular için .86 ile . 92 aras1nda olduǧu belirtilmektedir

(17). Bu çal1şmada iç tutarl1l1k deǧerleri ise özgül duygular için .87 ile .94 aras1nda deǧişmektedir.

Belirti Kontrol Listesi (SCL-90): Belirti Tarama Listesi psikolojik s1k1nt1lar1 ve psikopatoloji belirti- lerini tarama amac1yla oluşturulmuş bir ölçektir

(26). 90 maddeyi içeren bu ölçekle, bireylerden son bir hafta içinde ölçekteki psikolojik belirtilerden ne ölçüde rahats1zl1k ya da zorlanma (distress) hisset- tiklerini 5 dereceli bir ölçek üzerinde deǧer-

lendirmeleri istenmektedir. Ölçeǧin Türkçe geçerlilik ve güvenirlik çal1şmas1 Daǧ (27) taraf1n- dan yap1lm1şt1r. Bu çal1şmada SCL-90'n1n iç tutar- l1l1k geçerlilik düzeyi .97 bulunmuştur.

Duygu Düzenleme Becerileri Ölçeði (DDBÖ): Duygu düzenleme becerilerini deǧerlendirmek için geliştirilmiştir (16). Ölçek, 27 maddeden oluşan öz- bildirim arac1d1r. DDBÖ toplam puan ortalamas1 üzerinden de deǧerlendirilebilmektedir. Elde edilen yüksek puanlar duygu düzenleme beceri- lerinin daha yüksek olduǧu anlam1na gelmektedir. DDBÖ'nün özgün formu için ölçek toplam puan1na ait Cronbach alfa iç tutarl1l1k katsay1s1 .96'd1r. Ölçeǧin Türkçe geçerlilik ve güvenirlik bulgular1n- da ise Cronbach alfa güvenilirlik deǧeri .89 olarak bulunmuştur (28). Bu çal1şmada tüm ölçek için Cronbach alfa güvenilirlik deǧeri .90 olarak bulun- muştur.

İşlem

Duygu Düzenleme Becerileri Ölçeǧi'nin (DDBÖ- DÖ) ilk önce çeviri çal1şmalar1 gerçekleştirilmiştir. DDBÖ-DÖ'nün İngilizce'den Türkçe'ye çevirisi 2 uzman, daha sonras1nda ise Türkçe'den İngilizce'ye geri çevirisi de 2 farkl1 uzman taraf1ndan yap1lm1şt1r. Her bir çeviri aşamas1ndaki uzmanlar1n hem dile hem de psikoloji alan yaz1na hâkim olmalar1na dikkat edilmiştir. DDBÖ-DÖ'deki ayn1 maddeler farkl1 duygular için tekrar etmektedir. Özgül duygu listesi için bu çal1şma kapsam1nda kayg1, üzüntü, tiksinti, öfke, suçluluk, neşe ve sakin- lik olmak üzere toplam 7 duygu ele al1nm1şt1r. Kayg1, üzüntü, tiksinti, öfke ve neşe duygular1n1n belirlenmesinde temel duygular listeleri, suçluluk duygusunun belirlenmesinde psikolojik belirtiler ile oldukça ilişkili olmas1 görüşü ve sakinlik duygusu- nun belirlenmesinde ise duygulan1m1n iki boyutlu yaklaş1m1 ve psikolojik belirtileri çal1ş1rken ulaş1l- mak istenen hedef duygu olmas1 özelliǧi dikkate al1nm1şt1r (24).

Veri toplama aşamas1ndan önce ise öǧrencilerin eǧitim gördükleri Hacettepe Üniversitesi'nin ilgili birimlerinden çal1şman1n yürütülebilmesi için gerekli olan izinler al1nm1şt1r. Araşt1rma ders sorumlular1n1n uygun gördükleri zaman diliminde öǧrencilere ders saatinin başlang1c1ndan hemen 

ölçeǧin Türkçe formunun güvenirliǧini destekler niteliktedir. Ölçekteki çoǧu madde için korelasyon katsay1lar1n1n istatistiksel anlaml1l1k için gerekli kesme puan1 olan .30'dan çok yüksek olduǧu görülmektedir.

Ölçüt baǧ1nt1l1 geçerlik sonuçlar1na göre ise; DDBÖ-DÖ'nün neredeyse bütün duygular1 ile duygu düzenlemede zorluklar aras1nda anlaml1 düzeyde negatif ilişkiler ve duygu düzenleme becerileri aras1nda anlaml1 düzeyde pozitif ilişkiler bulunmuştur. Özgül duygulara ilişkin duygu düzenleme becerilerinin artmas1 ile genel duygu düzenlemedeki zorluklar1n azalmas1 veya genel duygu düzenleme becerilerinin artmas1 aras1ndaki ilişkinin beklentiler ile tutarl1 olduǧu görülmekte- dir. Farkl1 duygulara ilişkin özgül duygu düzenleme becerilerinin artmas1 genel duygu düzenleme becerilerinin artmas1 ve duygu düzenleme zorluk- lar1n1n azalmas1 şeklinde olaǧan ve doǧal olduǧu düşünülmektedir. Bu ilişkiler, DDBÖ-DÖ'nin ölçüt baǧ1nt1l1 geçerliǧine işaret eden kan1tlar olarak deǧerlendirilebilir. Ayn1 zamanda ay1rt edici geçer- lik sonuçlar1na göre ise; özgül duygulara ilişkin duygu düzenleme psikolojik belirti düzeyi düşük ve yüksek grubu anlaml1 şekilde birbirinden ay1ra- bilmiştir. Benzer şekilde alan yaz1nda da DDBÖ- DÖ'nün iyilik hali ve ruhsal saǧl1k ile pozitif ilişki- ler gösterirken psikopatoloji ve duygu düzenleme eksiklikleri ile negatif ilişkiler gösterdiǧi belir- tilmektedir (1, 17). Daha öncede de deǧinildiǧi gibi duygu düzenleme zorluklar1 veya beceri eksiklikleri ile psikolojik belirtiler birçok ruh saǧl1ǧ1 bozuk- luǧunun nedeni ya da sonucu olarak bir arada görülmektedir. Aradaki çift yönlü ilişkiyi ayd1nlat- maya yönelik deneysel ve boylamsal çal1şmalara ihtiyaç duyulmakla birlikte görgül çal1şmalar ve mevcut çal1şma, psikolojik belirtilerin hem önlen- mesi hem de saǧalt1m1n gerçekleştirilmesi ad1na duygu düzenleme becerilerini geliştirmenin umut verici bir yol olduǧuna işaret etmektedir. Farkl1 duygu düzenleme ölçekleri duygu düzenlemeyi genel olarak ele almaktad1rlar. Duygu düzenleme becerileri ile ilgili diǧer kendini bildirim ölçüm araçlar1nda kişinin yan1tlar1nda hangi duygular1 ifade ettiǧi ve duygu düzenleme beceri düzeyinin özgül duygular veya özgül duygu durumlar1na göre deǧişip deǧişmediǧi belirsizdir. Dolay1s1 ile DDBÖ- DÖ'de söz konusu bu belirsizliklerin giderilmesi ve özgül duygular ve duygu durumlar1 için duygu 

düzenleme becerilerinin ele al1nmas1 hedeflen- miştir (17). Yap1lan çal1şmalarda farkl1 özgül duygular için duygu düzenleme becerilerinin bir- birinden farkl1l1k gösterdikleri görülmektedir (25). Dolay1s1yla, özgül duygular için duygu düzenleme becerileri farkl1laşabilmektedir ve DDBÖ-DÖ bunu deǧerlendirmek ve bu konuda derinlemesine bilgi elde edebilmek için uygun bir ölçüm arac1 olarak görülmektedir. Ayn1 zamanda DDBÖ-DÖ duygu özelinde deǧerlendirmeyi ele ald1ǧ1 için görgül ve klinik çal1şmalarda sadece ilgilenilen özgül duygu için uygulamaya uygun bir ölçüm arac1d1r. Örneǧin; sadece kayg1 duygusu veya olum- lu duygular için duygu düzenleme becerilerin deǧerlendirilmesine uygun bir yap1dad1r. Alan yaz1ndaki farkl1 çal1şmalarda ilgilenilen as1l konu çerçevesinde DDBÖ-DÖ'nün farkl1 duygular için ayr1 ayr1 kullan1labildiǧi görülmektedir. Buradan hareketle bu çal1şmada da suçluluk, sakinlik gibi DDBÖ-BÖ orijinal formunda yer almayan duygu- lar için de geçerlilik ve güvenirlik sonuçlar1 incelen- miştir. Bu duygular için de diǧer duygulara benzer sonuçlar elde edilmesinden yola ç1karak, DDBÖ- DÖ'nün teorik ve uygulama çal1şmalar1nda ilgile- nilen özgül duygu için olumlu veya olumsuz duygu maddeleri içerisinde uygun olana yerleştirilmesi ile kullan1labileceǧi söylenebilir.

Alan yaz1nda son dönemlerde duygulan1msal beceri geliştirmeye daha fazla odaklan1ld1ǧ1 görülmektedir. Söz konusu becerileri geliştirme uygulamalar1ndan duygular ve duygulan1msal alan- la ilgili çal1şmalar1n varl1ǧ1 dikkat çekmektedir (24). Bu çal1şmalarda; duygular ve duygulan1msal süreçlerden geri çekilmeden, kaçmadan ya da onlar1 deǧiştirmeden ziyade esneklik özelliǧi ile bir- likte kabul ve tolerans özellikleri geliştirilerek daha geniş duygulan1msal s1n1rlar oluşturulmaya çal1ş1l- maktad1r. Duygular ve duygulan1msal süreçle bir- likte yaşayabilmek ve onlarla birlikte kabul ve to- lerans içerisinde hareket edebilmenin öneminden söz edilmektedir (29). Duygulan1msal becerilerin ele al1nmas1nda, deǧerlendirilmesinde ve gelişti- rilmesinde duygular1n teke teke ele al1nmas1n1n genel olarak ele al1nmas1nda daha önemli ve derin- lemesine bilgi saǧlayabileceǧi düşünülmektedir. Olumlu ve olumsuz duygular1n örüntülerinin fark- l1l1k gösterebileceǧi belirtilmektedir (30). Hatta bu aç1dan ayn1 s1n1fta yer alan duygular1n (kayg1 ve suçluluk/neşe ve sakinlik vb.) bile düzenlemede bir-

CİRİŞ

İnsanoǧlunun gelişim süreci düşünüldüǧünde en kritik evrelerinden biri olan ergenlik, biyolojik ve psikolojik deǧişimlerin zemin haz1rlad1ǧ1 cinsel ve psikososyal olgunlaşma ile başlar, birey özerkliǧini, kimliǧini ve sosyal üretkenliǧini kazand1ǧ1 zaman sona erer (1,2). Bu kritik evre düşünüldüǧünde ergenlerde görülen suç davran1ş1, sadece birey ve aile boyutunda deǧil toplum üzerinde de olumsuz etkiler b1rakan sosyal bir sorundur (3).

Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre 2007- 2016 y1llar1 aras1nda suç eylemi sebebiyle hüküm giyen toplam 4135 çocuk olmuş, 2016 y1l1nda güvenlik birimlerine gelen veya getirilen çocuk say1s1, 2015 y1l1na göre %10 artarak 333 bin 435

olarak bildirilmiştir (4).

Suçluluk ile ilgili yap1lan pek çok araşt1rman1n sonucuna göre erkeklerin suç işleme riski kad1nlar- dan daha fazlad1r (5,6,7,8). Ergenlik döneminin 11-

20 yaş aras1 gibi uzun bir süreyi kapsad1ǧ1 düşünüldüǧünde suç olgusu için bu dönem önemli deǧişken olarak karş1m1za ç1kmaktad1r (9). Öncü ve arkadaşlar1 (2007) sosyodemografik özelliklerin suç işleme davran1ş1 üzerindeki etkisini belirlemek için yapt1klar1 araşt1rmada, yaş deǧişkeni ile suç işleme aras1nda ilişki olduǧunu bildirmişlerdir (10). Suçlu çocuklarla yap1lan başka bir araşt1rmada da 16-18 yaş grubu aras1nda suç işlemede art1ş olduǧunun saptanmas1 nedeniyle gençlerde suç işlemenin orta ergenlik döneminde yoǧunlaşt1ǧ1na vurgu yap1lm1şt1r (11).

Çocuǧun suç davran1ş1na yönelmesinde yetiştiril- diǧi aile, anne ve baba tutumlar1, ailede suç işlemiş ya da suç işlemeye eǧilimli bireylerin varl1ǧ1, ailenin ekonomik düzeyi, ailede var olan çocuk say1s1, anne ve baban1n birliktelik durumu, aile içinde madde kullan1m1 ve çocuǧun aile içinde maruz kald1ǧ1 istismar gibi etmenler etkilidir (12).

Aile özelliklerine ilişkin suç davran1ş1na zemin haz1rlayan sebeplerin en baş1nda ekonomik yeter- sizlik ve eǧitimsizlik gelmektedir. Bunun yan1 s1ra çocuǧun parçalanm1ş aileye sahip olmas1, ailenin ilgisizliǧi ve olumsuz tutumlar1, ailenin çocuk say1s1n1n fazla olmas1, anne ve baban1n ceza-

land1r1c1 bir yaklaş1ma sahip olmas1 da suç davran1ş1n1 ortaya ç1karmada risk faktörü olarak görülmektedir (13,14).

Okullar1n ve dolay1s1yla eǧitimin ergenlerde; arkadaşlarla çeteleşme, akran etkisiyle suç ve şid- det davran1şlar1na yönelme gibi gözlenebilen olum- suz etkilerinin yan1 s1ra ergenleri bu tür olumsuz davran1şlardan uzak tutmas1, bilgi daǧarc1ǧ1n1 genişletmesi, çok boyutlu düşünmesinin saǧlanmas1 ve doǧru karar verebilmesine katk1da bulunmas1 gibi olumlu etkilerinin de olduǧu belirtilmektedir. İstisnalar d1ş1nda okul yaşam1n1n bireyleri suç davran1ş1ndan uzak tuttuǧu öne sürülmektedir (15,16).

Akran gruplar1, çocuklar1n ve gençlerin hayata, topluma uyum süreçlerine olumlu katk1larda bulunur ve onlara arkadaş edinme, arkadaşl1ǧ1 sürdürme becerileri kazand1r1r. Bu katk1 sayesinde gençler sonraki yaş dönemlerinde kuracaklar1 iliş- kilerin temelini atarlar (17,18). Ergenler için bu dönemdeki en önemli ihtiyaç bir gruba ait olmad1r. Bu nedenle ergenlik döneminin vazgeçilmez ve kri- tik bir parças1 olan arkadaşl1k ilişkileri, ergenin olumlu tutum ve al1şkanl1klar kazanmas1nda ya da şiddet ve suç davran1şlar1na yönelmesinde büyük etkendir (17,19). Bir çocuk suç eyleminde bulun- duǧunda bunun bireysel boyutunun yan1 s1ra ailesel ve toplumsal boyutunu da düşünmek gerekir. Suça kar1şm1ş bir çocuǧu tekrar kazanman1n gerekliliǧi göz önünde bulundurulduǧunda bu konudaki as1l çaban1n suçu önlemek olduǧu sonucuna var1labilir. Suç işleyen çocuklar sosyolojik olduǧu kadar psikolojik birçok sorunu da beraberlerinde getirmektedirler. Bu nedenle suç davran1ş1n1 önlemede multidisipliner bir yaklaş1m önemlidir (20,21,22). Bu sebeplerden dolay1 bu araşt1rma; Ayd1n ilindeki devlet okullar1nda okuyan lise öǧrencilerinden oluşan bir örneklem üzerinden, 14- 18 yaş aras1 saǧl1kl1 ergenlerin suça yönelik tutum- lar1n1 ve suça yönelik tutumlar1 için risk faktörleri- ni belirlemek amac1 ile tan1mlay1c1 olarak yap1lm1şt1r. Araşt1rma sorusu; saǧl1kl1 ergenlerin suça yönelik tutumlar1için risk faktörleri nelerdir? olarak belirlenmiştir.

YÖNTEM

Örneklem

Araşt1rman1n evrenini 2016-2017 öǧretim döne- minde Bat1da bir ilin Milli Eǧitim İl Müdürlüǧü'ne baǧl1liselerine kay1tl1 12703 öǧrenci oluşturmak- tad1r. Örneklem büyüklüǧü G power istatistiksel analiz program1nda güven aral1ǧ1 %95, etki büyük- lüǧü 0.10, alfa 0.05, güç 0.80 olarak al1nd1ǧ1nda 1512 olarak belirlenmiştir. Araşt1rman1n yap1ld1ǧ1 ilde toplam 34 lise ve dengi okul bulunmaktad1r. Her bir okul türünden olmak üzere kura yöntemi ile tesadüfi olarak bir okul seçilerek toplam 9 okul- da öǧrenim gören 14-18 yaş aras1 öǧrencilere ulaş1lm1şt1r.Örneklem seçiminde çoklu örnekleme yöntemi kullan1lm1şt1r. Çoklu örnekleme yöntemi ile s1n1flar tabaka, şubeler ise küme olarak kabul edilmiş ve her tabakay1 temsil edecek şekilde öǧrenci say1s1 saptand1ktan sonra kura yöntemi kul- lan1larak örneklemdeki öǧrenciler belirlenmiştir. Belirlenmiş olan öǧrencilere araşt1rman1n amac1 ve araşt1rmada uygulanacak olan ölçekleri nas1l yan1t- layacaklar1na dair bilgi araşt1rman1n birinci yazar1 taraf1ndan s1n1f ortam1nda verilmiştir. Veriler her bir s1n1f düzeyi için öǧretmenlerinin de eşlik ettik- leri bir ders saatinde toplanm1ş ve uygulama yak- laş1k 45 dakika sürmüştür.Belirlenen öǧrenciler s1n1fta bulunmad1klar1 takdirde denk s1n1f düzeyinde rastgele belirlenen öǧrenciler, çal1şmaya kat1lmay1 kabul etmedikleri durumda denk s1n1f düzeyinden rastgele al1nan yedek öǧrenciler araşt1rmaya dahil edilmiştir. Araşt1rmada 1512 öǧrenciye ulaş1lmas1 hedeflenmiş ancak öǧrenciler- den baz1lar1n1n veri toplama araçlar1n1 eksik doldurmas1, baz1lar1n1n daha sonra çal1şmaya kat1l- maktan vazgeçmesi sonucunda söz konusu öǧrenci- lerin görüşleri araşt1rma kapsam1ndan ç1kar1lm1şt1r ve 1465 öǧrencinin verisi deǧerlendirilmiştir. Araşt1rmaya al1nma kriterleriolarak;araşt1rmaya kat1lmaya istekli olmak, 14-18 yaş aral1ǧ1nda olmak, araşt1rma yönergesini takip edecek zihinsel kapasi- teye sahip olmak belirlenmiştir.

Veri Toplama Araçları

Kiąisel Bilgi Formu: Bu form öǧrencilerin demografik bilgilerinin (Cinsiyet, yaş, s1n1f, kardeş say1s1, kal1nan yer), aileye ilişkin bilgilerinin (Anne-

baba eǧitim düzeyi, sosyo-ekonomik düzey, aile tipi, ebeveynlerin birliktelik durumu, aile tutumu ve ailenin ergene yaklaş1m1, aile içi ilişkiler, ergenin cezaland1r1lma durumu, ailede suça kar1şma öyküsü), okul başar1s1 ve disiplinle ilişkili bilgi- lerinin, akran etkisine yönelik bilgilerinin (arkadaşlar1 içerisinde nas1l tan1nd1ǧ1, arkadaş çevresinde suçla ilişkili davran1şa şahit olma, arkadaş çevresinde suça kar1şm1ş olanlar1n varl1ǧ1, arkadaşlar1n1n kar1şt1ǧ1 suça yönelik öǧrencinin yaklaş1m1, arkadaşlarla suça kar1şma) yer ald1ǧ1 ilgili literatür incelenerek oluşturulmuş olan 23 sorudan oluşan bir formdur (23,24,25,26,27).

Suça Karąı Tutumlar Ölçeði (SKTÖ): Loeber ve arkadaşlar1 (1998) taraf1ndan ergenlerin suça karş1 olan tutumlar1n1 deǧerlendirmek üzere geliştirilmiş

11 sorudan oluşan bir ölçektir. S1kl1kla ergen örnekleminde görülen suç davran1şlar1na karş1 olan tutumlar "çok yanl1ş", "yanl1ş", "biraz yanl1ş" ve "hiç yanl1ş deǧil" seçeneklerinden biri işaretlenerek deǧerlendirilmekte olup seçeneklerin her birine 0- 3 aras1nda puan verilmektedir. Toplam puan 0-33 aras1nda deǧişmektedir. Yüksek puanlar suça karş1 tutumlar1n onaylay1c1 olduǧunu ortaya koymaktad1r

(28). Özdemir ve arkadaşlar1 taraf1ndan Türkçeye uyarlanm1ş ölçeǧin iç tutarl1l1k katsay1s1 suça yöne- len ergenlerde 0.88, suça yönelmeyen ergenlerde

0.91 olarak bulunmuştur. Suça yönelmeyen grupta hesaplanan test tekrar test baǧ1nt1s1 ise toplam puan için 0.84 olarak hesaplanm1şt1r. Bu araşt1rma- da ölçeǧin Cronbach Alfa deǧeri 0.86 olarak bulun- muştur.

Verilerin Deðerlendirilmesi

Araşt1rman1n verileri SPSS 22 (Statistical Package for the Social Sciences) program1 kullan1larak ana- liz edilmiştir. Çal1şma verilerinin deǧer- lendirilmesinde tan1mlay1c1 istatistikler ve elde edilen veriler normal daǧ1l1m göstermediǧi için deǧerlendirmelerde non-parametrik testlerden Kruskal Wallis ve gruplar aras1ndaki fark1 belir- lemek için ise Mann-Whitney U testinden yarar- lan1lm1şt1r. Bütün istatistiksel analizlerde anlam- l1l1k düzeyi p<0.05 olarak kabul edilmiştir.

erkek olduǧu görülmektedir (8,29,30,31,32,33). Bunun nedenini kültürlerintoplumsallaşma sürecinde erkek ergenlere ve k1z ergenlere yük- lediǧi farkl1 rollerle aç1klamak mümkün olabilir. Kad1nlardan s1cakl1k, merhamet, zarafet gibi nite- likler beklenirken, erkeklerden kazanma, h1rs, aile reisi ve lider olma vas1flar1 beklenmektedir. Buda erkek ergenlerin sosyal davran1şlar1n1, sald1rganl1k düzeylerini ve dolas1yla suç davran1ş1n1 etkiliyor olabilir. Sosyal davran1şlar1 cinsiyet deǧişkeni aç1s1ndan inceleyen araşt1rmalar1n pek çoǧu ayn1 sonuca ulaşm1şt1r (34,35,36).

Ergenlerin özellikle orta ergenlik döneminde suç davran1ş1n1 onaylay1c1 bir tutum sergiledikleri görülmektedir. Dönemin özellikleri doǧrultusunda, özerklikleri için çabalayan ergenlerin risk davran1şlar1na kolay kar1şmalar1, aileden uzak- laşarak akran gruplar1na yak1nlaşmalar1 ve buna baǧl1 olarak olumsuz davran1şlara karş1 daha savun- mas1z olduklar1 düşünülürse bu yaş dönemi ergen- leri suç davran1şlar1na yönelme aç1s1ndan risk grubunu oluşturuyor olabilir. Kocadal (2004) genç suçluluǧu üzerine yapt1ǧ1 bir çal1şmada 11-15 yaş aras1 hükümlü gençlerin say1s1n1 322, 16-18 yaş aras1 hükümlü gençlerin say1s1n1 ise 3475 olarak belirlerken (37), Göcek (2009) suç işlemiş yaş grubunun ilk s1ras1n1 %29 oran1nda 17 yaş1ndaki ergenlerin, ikinci s1ras1n1 ise %26'l1k bir oranla 16 yaş ergenlerin oluşturduǧunu belirtmiştir (38).

Araşt1rmaya kat1lan ergenlerin öǧrenim gördükleri lise türlerine göre suça karş1 tutumlar1 ince- lendiǧinde, anadolu ve fen lisesinde öǧrenim gören ergenlerin suça karş1 tutumlar1n1n daha onaylay1c1 olduklar1 saptanm1şt1r. Bu bulgu beklenen bir bulgu deǧildir. Bulgumuzun aksine Balkaya ve Ceyhan (2007) lise öǧrencilerinde görülen suç davran1ş1 üzerinde yapt1klar1 bir çal1şmada meslek lisesi öǧrencilerinin suç davran1ş1 puan ortalamas1n1n genel lise, anadolu lisesi ve fen lisesi öǧrenci- lerinden daha yüksek olduǧunu belirtmişlerdir

(39). Anadolu ve fen lisesinde öǧrenim gören ergenlerin diǧer okullarda okuyan ergenlere göre suç davran1ş1n1 daha onaylay1c1 olmalar1n1n nedeni öǧrencilerin özsayg1lar1n1n yüksek olmas1, özgür bir şekilde düşünceleri ifade ediyor olmalar1 yan1nda dürtü ve davran1şlar1n1 daha iyi kontrol edebildik- leri ihtimali ve dolay1s1yla meslek lisesi öǧrencile- rine göre suç davran1ş1nda bulunmay1 daha fazla 

onaylamalar1 olarak yorumlanabilir. Bunun yan1 s1ra öǧrencilerin anket sorular1na içtenlikle cevap vermemesi ihtimali de bulgular1m1z1n alanyaz1nla tutarl1l1k göstermemesinin nedeni olabilir. Bu durumda araşt1rman1n k1s1tl1l1ǧ1 olarak deǧer- lendirilebilir.

Görüşleri al1nan ergenlerin anne ve babalar1n1n eǧitim düzeyi artt1kça suça karş1 daha onaylay1c1 bir tutum sergiledikleri saptanm1şt1r. Balkaya ve Ceyhan (2007) lise öǧrencilerinde görülen suç davran1ş1 üzerinde yapt1klar1 bir çal1şmada annelerinin ve babalar1n1n öǧrenim düzeyi yük- seldikçe ergenlerin suç davran1şlar1n1 onayla- malar1nda artma eǧiliminde olduǧunu bildirmişlerdir. Bu durum anne ve baba eǧitim düzeyinin artmas1yla özgüveni ve ulaşabilir imkan- lar1 artan ergenlerin daha kolay risk alma davran1şlar1nda bulunmalar1 ve dolay1s1yla suç davran1ş1na yönelebilecekleri düşüncesi ile aç1kla- nabilir. Başka bir aç1klamada özgür bir ortamda büyüyen ergenin düşüncelerini rahatça ifade ediyor ve insanlar suç işleme özgürlüǧüne sahip olabilirler düşüncesini onayl1yor olabilirler.Bulgular1m1z1n tersine Börekçi'nin 2012 y1l1nda ergenlerde tekrar- lay1c1 suçluluk üzerine yapt1ǧ1 bir çal1şmada, suça kar1şm1ş ergenlerin, annelerinin öǧrenim düzey- lerinin önemli bir k1sm1n1n okuryazar ve okullu olduǧu görülürken,babalar1n1n öǧrenim düzey- lerinin ise okuryazar ve okullu olduǧu görülmüştür

(23). Aksu ve arkadaşlar1 2013 y1l1nda Ayd1n ilinde yapt1klar1 bir araşt1rmada suça kar1şm1ş çocuklar1n dörtte üçünden fazlas1n1n ailelerinin ilkokul mezunu, okuryazar ya da okuryazar olmad1klar1n1 saptam1şlard1r (40). Benzer şekilde araşt1rmalarda, düşük ebeveyn eǧitim düzeyi suça sürüklenme aç1s1ndan risk faktörü olarak bildirilmektedir (30,41,42,43,44). Bulgulardaki bu farkl1l1klar1n nedeninin örneklem grubunun özelliǧinden kay- nakland1ǧ1 düşünülmüştür. Bahsedilen çal1şmalar suç işlemiş çocuklar üzerinde yap1lm1şken bizim araşt1rmam1z saǧl1kl1 ergenler üzerinde yap1lm1şt1r. Bu nedenle yorumlar1n bu çerçevede ele al1nmas1 ve deǧerlendirilmesi uygun olacakt1r.

Ergenlerin ekonomik düzeyleri artt1kça suçu onay- lama tutumlar1 artmaktad1r. Alanyaz1nda düşük ekonomik düzey ve suç davran1ş1 aras1nda z1t yönde güçlü bir ilişki olduǧu belirtilmekte ve suça sürük- lenen çocuklar1n daha çok ekonomik yetersizlikleri 

anne hem de baban1n suça sürüklenmiş olmas1 çocuǧun suç davran1ş1na yönelme riskini artt1rmak- tad1r (53).

Ailelerin ergenlere karş1 tutumlar1 ile ergenlerin suça karş1 tutumlar1 aras1ndaki fark incelendiǧinde, aile tutumlar1n1 bask1c1 veya ilgisiz olarak belirten ergenlerin diǧer gruplara göre suç davran1ş1n1 onaylay1c1 bir tutum sergiledikleri saptanm1şt1r. Yap1lan çal1şmalarda olumsuz ebeveyn tutum- lar1n1n, çocuklar1n yaşamlar1n1n ilerleyen y1llar1nda suç davran1ş1na yönelmesinin bir sebebi olduǧu, olumlu aile tutumlar1n1n çocukta görülebilecek kurallara karş1 gelme, sald1rganl1k, çalma gibi davran1şlar1n1 azaltt1ǧ1 ve ebeveynlerin demokratik tutumlar1n1n çocuǧun olumlu sosyal davran1şlar gösterme olas1l1ǧ1n1 artt1rd1ǧ1 belirtilmiştir (54,55,56). Bask1c1, ilgisiz aile tutumlar1 ergenlerin kendilerini yaln1z, yetersiz ve güçsüz hissetmesine sebep olarak ergenlerin suç davran1ş1n1 onaylay1c1 bir tutum içine girmelerine neden oluyor olabilir. Çal1şma bulgular1m1z1n aksine Şengün Afşin'in 2017 y1l1nda suça sürüklenmiş çocuklar üzerinde yapt1ǧ1 bir araşt1rmada anne ve baba tutumunu demokratik ve hoşgörülü olarak deǧerlendiren çocuklar1n suça sürüklenme oran1 anne ve baba tutumunu ihmalkar olarak deǧerlendiren çocuklar- dan anlaml1 derecede daha fazla olduǧu bildirilmiştir (57).

Aile içinde baǧ1rma, dövülme, aşaǧ1lama, dayak atma, tuvalet/banyoya kilitleme gibi şiddet içerikli cezalar ile cezaland1r1lanergenlerin suça karş1 tutumlar1n1n daha onaylay1c1 olduǧu belirlenmiştir. Benzer olarak Bilgin 2009 y1l1nda çal1şan ve suça sürüklenmiş çocuklar üzerinde yapt1ǧ1 bir çal1şma- da, örneklem grubunun %72,4'ünün sadece iş yaşam1n1n gereǧi olarak çevresinden deǧil ayn1 zamanda ailesinden de fiziksel şiddet görmekte olduǧunu belirtmiştir (58). Tütüncüler ve arkadaşlar1 taraf1ndan çocuk suçluluǧunun sebep- lerini ortaya koymay1 amaçlayan bir araşt1rmada suça sürüklenmiş çocuklardan oluşan örneklemin

%28'inin aile içinde şiddete maruz kald1ǧ1n1 ve şid- dete maruz kalan çocuklar1n büyük çoǧunluǧunun erkek çocuklardan oluştuǧunu belirtmişlerdir (59). Şiddet arac1l1ǧ1yla cezaland1r1lan ergen, öǧrendiǧi bu y1k1c1 davran1ş biçimini kendi hayat1na entegre edip şiddet içerikli suçlara yatk1n hale geliyor ola- bilir. Ebeveynlik ile ergenlerdeki suç davran1ş1 

aras1ndaki ilişkiyi ortaya koymak amac1 ile 161 çal1şmay1 inceleyerekyap1lm1ş olan bir meta-analiz çal1şmas1nda olumsuz ebeveyn yaklaş1mlar1n1n suç davran1ş1 riskini %11 oran1nda artt1rd1ǧ1 bildirilmiştir (60). Okuldaki ders başar1s1n1 başar1s1z olarak deǧerlendiren ergenlerin suç davran1ş1n1 daha çok onaylad1klar1 saptanm1şt1r. Okuldaki genel başar1s1zl1k (Düşük notlar, olumsuz okul deneyimleri vb.) akademik başar1y1 olumsuz olarak etkilemektedir. Düşük akademik başar1 ise ergenlerin üzerinde yaratt1ǧ1 gerilimle onlar1 suç davran1ş1na yöneltmektedir (24). Suç ve çocuk üzerine yap1lan pek çok çal1şma, suç davran1ş1nda bulunan çocuklar1n okulda başar1s1z olduklar1n1, okuldan kaçma eǧiliminde bulunduklar1n1, devam- s1zl1k yapt1klar1n1, büyük oranda uyuşturucu kul- land1klar1n1 öne sürmektedir (27,61, 62). Küçüker 2001 y1l1nda bir grup hüküm giymiş ve hüküm giymemiş ergen üzerinde yapt1ǧ1 çal1şmada, okul başar1lar1n1 iyi olarak deǧerlendiren hükümlü çocuklar1n oran1n1 %20,5 olarak, okul başar1s1n1 iyi olarak deǧerlendiren hükümlü olmayan çocuklar1n oran1n1 ise %75,4 olarak belirtmiştir (63). Bu bul- gular 1ş1ǧ1nda yüksek akademik başar1yla suç davran1ş1n1n ters orant1l1 olduǧunu söylemek mümkündür. Okul başar1s1 az olan öǧrencilerin suça yönelmelerinin nedeni ise ergenlerin eǧitime bak1ş aç1lar1, okulu yararl1 bulup bulmamalar1 ve okula baǧl1l1klar1n1n azalmas1yla çal1şma hayat1na yönelmeleri ya da okuldan uzaklaş1p ergeni olum- suz davran1şlara yönlendirebilecek akran gruplar1- na yak1nlaşmalar1 olabilir.

Disiplin soruşturmas1 geçirmiş olan ergenlerin suça karş1 tutumlar1n1n daha onaylay1c1 olduǧu saptan- m1şt1r. Yavuz 2003y1l1nda bir grup hüküm giymiş erkek ergen üzerinde yapt1ǧ1 çal1şmada,ergen- lerin%82,6's1n1n  disiplin  cezas1  almad1ǧ1n1,

%17,4'ünün ise ald1ǧ1n1 belirtmiştir (64). İpek'in 2010 y1l1nda yapt1ǧ1 çal1şmada, ergenlerin % 28,2'si okul hayat1nda uyar1, yapt1r1m veya disiplin cezas1 ald1ǧ1 yönünde cevap vermiştir. % 71,8'lik bir k1s1m ise hiç uyar1, yapt1r1m veya disiplin cezas1 almad1ǧ1n1 belirtmiştir (65). Benzer şekilde Akal1n tutuklu çocuklar üzerinde yapt1ǧ1 çal1şmada ergen- lerin %83,3'ünün eǧitim gördükleri okullarda disi- pline gitmediǧini bildirirken, %16,7'sinin ise gittiǧi- ni bildirmiştir (66). Çal1şma bulgular1m1z ile alanyaz1ndaki çal1şmalar aras1ndaki bu farkl1l1ǧ1n nedeni bu araşt1rmada saǧl1kl1 ergenler üzerinde 

çal1ş1lm1ş olmas1n1n yan1 s1ra, diǧer örneklem grup- lar1n1n çoǧunluǧunun ilkokul mezunu olmalar1n- dan kaynaklan1yor olabilir. Arkadaşlar1yla her zaman ve genellikle yanl1ş bir davran1şta bulunan ergenlerin diǧer gruplara göre suça karş1 tutum- lar1n1n daha onaylay1c1 olduǧu saptanm1şt1r. Arkadaş gruplar1 sald1rganl1k davran1ş1n1n kontrol alt1na al1nd1ǧ1 ortamlard1r. Literatürde olumsuz akran ilişkilerinin sald1rgan davran1şla ilişkili olduǧunu gösteren bulgulardan söz edilmektedir. Akranlarla kurulan pozitif ilişkilerin sald1rganl1ǧ1 azaltt1ǧ1 bildirilmektedir (67). Erdoǧdu (2005) akran grubunun sald1rgan olduǧunu bildiren çocuk- lar1n daha fazla sald1rgan davran1şlarda bulun- duǧunu bulgulam1şt1r (68). Arkadaş çevresinin suça etkisinin %69 oran1nda olduǧu saptanan bir çal1ş- mada çocuklar1n %11,8'i fiili tek baş1na, %81,7'si arkadaşlar1yla gerçekleştirdiǧini belirtilmiştir (64).

Araşt1rma sonuçlar1, çal1şmada kullan1lan istatistik- sel teknikler ve Ayd1n ilinde dokuz lise ile s1n1rl1d1r. Bu araşt1rma saǧl1kl1 ergenlerle yap1ld1ǧ1 ve bu konuda yap1lm1ş çok az çal1şma olduǧu için araşt1r- ma sonuçlar1 suç işlemiş çocuklar üzerinde yap1lm1ş çal1şmalar ile tart1ş1lmak zorunda kal1nm1şt1r. Ayr1ca araşt1rmadaki baz1 sorular öǧrencilerin kendi bireysel deǧerlendirmelerini içermiş olup (Okul başar1s1, ekonomik düzeyi ve ailenin ergene karş1 tutumu gibi) bu durum deǧerlendirmede yan- l1l1ǧa neden olmuş olabilir.

Sonuç olarak, çal1şmam1zda pek çok y1k1c1 sonucu bulunan suç davran1ş1n1n temelini oluşturabilecek risk faktörleri belirlenmeye çal1ş1lm1şt1r. Bunun sonucunda ise erkek ergenlerin, kendilerine karş1 aile tutumlar1 bask1c1 ve ilgisiz olan, aileleri taraf1n- dan problemli asi bir çocuk olarak tan1mlanan, aile içi tart1şmalar1 s1k olan ve yanl1ş bir davran1ş sonu- cu şiddet içerikli cezalara maruz kalan, aile içinde babalar1 hüküm giymiş olan, anne baba eǧitim düzeyleri düşük olan ve ailesinin ekonomik düzeyi 

yüksek olan ergenlerin suç davran1ş1n1 daha çok                                                                                                        

 

onaylad1klar1 bulunmuştur. Bunun yan1 s1ra akademik başar1s1 düşük, tekrarlayan disiplin soruşturmas1 deneyimlemiş, arkadaşlar1 taraf1ndan kendini düşünen/bencil olarak tan1mlanan, hüküm giymiş arkadaşlara sahip ve arkadaşlar1yla birlikte yanl1ş bir davran1şta bulunan ergenlerin de suç davran1şlar1n1 daha çok onaylad1klar1 ve tüm bu bulgular1n suça yönelmede risk faktörleri olduǧu 

düşünülmüştür.

Ergenlerle yap1lacak suça yönelik tutumlarla ilgili çal1şmalarda aileyi, okulu ve diǧer sistemlerin çal1ş- maya dahil edilmesi literatüre katk1 saǧlayabilir. Aile tutumlar1 ergenlerin suç davran1şlar1n1 onayla- mas1 ve suç davran1şlar1 göstermeleri aç1s1ndan risk etkeni olabilir. Bu nedenle okullarda aile tutum- lar1n1n tan1nmas1 ve belirlenmesi, suç işlemeye karş1 önlem al1nmas1 aç1s1ndan önemlidir. Şiddet içerikli cezalara maruz kalan ergenlerin suça yöne- lik tutumlar1n1n onaylay1c1olmas1 nedeniyle şiddet içeren cezalar alm1ş ergenlerin belirlenmesi bu ergenlerin olas1 suç içeren davran1şlar1na karş1 önlem almak aç1s1ndan önemli olacakt1r. Ergenlerde suça yönelik tutumlar1n azalt1lmas1nda ailenin önemi dikkate al1narak okullarda ailelere yönelik olarak; ergenlik dönemi özellikleri ve sorunlar1, ergene yaklaş1mda olumlu tutumla ilişki- li olabilecek faktörler konular1nda eǧitimlerin yap1lmas1n1n uygun olduǧu düşünülmüştür.

*Bu çal1şma Ayd1n Adnan Menderes Üniversitesi Saǧl1k Bilimleri Enstitüsü Ruh Saǧl1ǧ1 ve Hastal1klar1 Hemşireliǧi Anabilim Dal1 Yüksek Lisans program1 kapsam1nda yap1lm1ş olan Arş. Gör. Ezgi Sar1'n1n tezidir. Tez Ayd1n Adnan Menderes Üniversitesi Ögretim Üyesi Yetiştirme Program1 Birimi tarafindan 14046 proje numaras1 ile ve ayn1 zamanda Ayd1n Adnan Menderes Üniversitesi Bilimsel Araşt1rma Projeleri Birimi tarafindan HF-18001 proje kodu ile desteklen- miştir.

**Bu çal1şma 02-05 May1s 2018 tarihleri aras1nda Burdur’da yapilmis olan 1. Uluslararas1 Saǧl1k Bilimleri ve Yaşam Kongresi'nde sözel bildiri olarak sunulmuş olup tam metni kongre bildiri kitab1nda yay1nlanm1şt1r.

CİRİŞ

Temelde eǧlence ihtiyac1n1 karş1lamaya yönelik bir etkinlik olarak deǧerlendirilen oyun, çocuǧu birçok aç1dan geliştirmektedir. Oyun çocuǧun kendini ifade etmesi için en uygun yollardan biri olduǧu gibi dilsel, bilişsel, sosyal ve fiziksel becerilerini geliştirmede de önemli bir araçt1r (1). Bu yönüyle oyunun, bireyin birçok temel ihtiyac1n1 karş1lad1ǧ1n1 ve bireyin saǧl1kl1 ve bütüncül bir şekilde gelişi- minde önemli bir etkiye sahip olduǧunu söyleyebili- riz.

Teknolojik gelişmelerle birlikte tarihi oldukça eskilere dayanan oyun kavram1n1n içeriǧi yeniden şekillenmiştir. Oyunlar1n aç1k mekânlardan kapal1 mekânlara, gerçek kişilerle etkileşimden sanal kişi- lerle etkileşime evrildiǧi görülmektedir (2). Dijital oyunlar1n bir çeşidi olarak karş1m1za ç1kan çevrim- içi oyunlar birçok kişi için çekim merkezi olmuştur. İnternet dünyas1n1n s1n1rlar1 olmayan, interaktif ve kimlikleri gizleyen özellikleri çevrimiçi oyunlar1 popüler bir dinlence ve eǧlence arac1 haline getir- miştir (3). Ancak çevrimiçi oyunlar beraberinde pek çok sorun getirebilmektedir. Çocuklar1n tüm gün bilgisayar baş1nda zaman geçirmeleri, sosyal hayattan kopmalar1 ve aileleri ile iletişim kurma- malar1 aileler taraf1ndan dile getirilen sorunlardan baz1lar1d1r (4). Oyun çocuǧun iç dünyas1n1 d1şarda- ki sosyal dünya ile birleştirmesine yard1m etmekte- dir (5). Sanal dünyada ise çocuǧun iç dünyas1n1 bir- leştirdiǧi çok fazla ve oldukça farkl1 dünyalar yer almaktad1r. Bu sanal dünyalar çocuǧun gelişimi için oldukça zararl1 olabilmektedir. Agresif davran1şlar, şiddetin normalleşmesi (6) ve baǧ1ml1l1k (7) sanal oyunlar1n göze çarpan zararl1 özellikleri olarak karş1m1za ç1kmaktad1r.

Baǧ1ml1l1k konusunda özellikle küçük çocuklar1n risk alt1nda olduǧu göz önüne al1nd1ǧ1nda (8) gerçek oyunlar yerine sanal oyunlar oynamalar1n1n onlarda baǧ1ml1l1ǧ1n gelişiminde etkili olabileceǧi söylenebilir. Çocuǧun sürekli olarak oyunu düşün- mesi, oyun oynamay1 b1rakamamas1 ve sürekli olarak oyunla ilgilenmesi bilgisayar oyun baǧ1m- l1l1ǧ1 olarak tan1mlanmaktad1r (7). Dijital oyun baǧ1ml1l1ǧ1 ile ilgili yap1lan çal1şmalar1n artmas1 ile birlikte oyun baǧ1ml1l1ǧ1 kavram1 ruh saǧl1ǧ1 alan1n- daki otoritelerin de dikkatini çekmiş ve çevrimiçi 

oyun baǧ1ml1l1ǧ1 APA (Amerikan Psikiyatri Derneǧi) taraf1ndan DSM 5 (Ruhsal Bozukluklar1n1n Tan1sal ve İstatistiksel El Kitab1 5)

(9) bölüm 3'e al1nm1şt1r. Bu kavram DSM 5 taraf1n- dan zihnin sürekli olarak onunla meşgul olmas1, tolerans, yoksunluk belirtileri, miktar1 ile ilgili yalan söyleme, diǧer insanlarla problem yaşama, önemli ilişkilerinden birini kaybetme, olumsuz duygulardan kaç1ş, oyunu b1rakmak istemesine raǧ- men b1rakamama, oyun oynama d1ş1ndaki ilgi alan- lar1n1n kaybolmas1 şeklinde dokuz kriter çerçevesinde ele al1nm1şt1r (10). Bu kriterler oyun baǧ1ml1l1ǧ1n1 ölçme ile ilgili çal1şmalarda kul- lan1ld1ǧ1 gibi sosyal medya baǧ1ml1l1ǧ1 (11) ve inter- net baǧ1ml1l1ǧ1 (10) gibi diǧer teknolojik baǧ1ml1l1k- lar1n ölçülmesinde de kullan1lmaya başlanm1şt1r. Oyun baǧ1ml1l1ǧ1 başl1 baş1na bir problem olmakla birlikte, oyun baǧ1ml1l1ǧ1n1n çevrimiçi kumar baǧ1ml1l1ǧ1 gibi diǧer çevrimiçi olumsuz aktiviteler- le de artan bir yak1nl1ǧ1 söz konudur (12). Bu durum oyun baǧ1ml1l1ǧ1n1n çocuklar için başka tehlikelerin de habercisi olduǧunu göstermektedir.

Alan yaz1nda çocuklarda oyun baǧ1ml1l1ǧ1 ve ilişkili olduǧu kavramlar ile ilgili s1n1rl1 say1da çal1şma bulunmaktad1r. Yap1lan çal1şmalarda oyun baǧ1m- l1l1ǧ1n1n ebeveyn eǧitimi (13), anne eǧitim düzeyi (14), dikkat eksikliǧi ve hiperaktivite bozukluǧu ile depresyon (15), internet baǧ1ml1l1ǧ1 (16), duygu düzenleme ve okula baǧl1l1k (17), sald1rganl1k (8,18) ve sosyal baǧl1l1k (19) ile ilişkili olduǧu görülmektedir. Bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1 cinsiyet deǧişkeni aç1s1ndan deǧerlendirildiǧinde, alan yaz1nda çocuklarda bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1 ile cinsiyet deǧişkeni aras1nda ilişki olduǧunu gösteren çal1şmalar (6,7,13,14) olduǧu gibi her iki cinsiyet aç1s1ndan anlaml1 bir fark olmad1ǧ1n1 gösteren çal1şma da (20) bulunmaktad1r.

İnternet baǧ1ml1l1ǧ1 ile ilişkisi son y1llarda daha s1k araşt1r1lan kavramlardan olan aleksitimi kavram1, problemli internet kullan1m1na yol açan bir deǧişken olarak karş1m1za ç1kmaktad1r (21). Modern teknolojilerin beraberinde getirdiǧi yeni- likler ve yaşam tarz1 sevgi, yard1mlaşma, paylaşma, anlaş1lma gibi insanoǧlunun temel ihtiyaçlar1n1n karş1lanmas1n1 zorlaşt1rmaktad1r. Bu durum günümüz insan1nda yaln1zl1ǧ1n ve aleksitiminin art- mas1na yol açabilmektedir (22).

Klinisyenlerin ve araşt1rmac1lar1n ilgisini üzerinde toplamay1 başaran aleksitimi kavram1 (23) farkl1 şekillerde ele al1nm1şt1r. Kavram bir kişilik özelliǧi, psikolojik bir sorun, bilişsel veya nörolojik bozuk- luk ve sosyal destek yoksunluǧu sonucu ortaya ç1kan bir durum olarak ele al1nmaktad1r (24). Aleksitimi kavram1 hem duygu tepki sisteminin bi- lişsel-deneyimsel bileşenindeki eksikliklerini hem de duygular1n kişileraras1 düzenleme düzeyindeki eksikliklerini ifade etmektedir. Bu bireyler sadece duygular1n1 ifade etmede ve düzenlemede s1k1nt1 yaşamazlar, duygusal s1k1nt1lar1n1 diǧer insanlara ifade etmede ve onlardan yard1m almada da s1k1nt1 yaşarlar (25). Aleksitimik bireylerin duygular1n1 adland1rma, ifade etme ve ayr1şt1rmada zorland1k- lar1, çoǧu zaman duygular1n1n fark1nda olmadan yaşad1klar1 görülmektedir (26). Bu bireyler olumlu ya da olumsuz olaylara herhangi bir duygusal tepki vermeden, olaylar1 tamamen mant1k çerçevesinde düşünüp mekanik davran1şlar sergiler (27). Duygu ve düşünceleri birbirlerinden ay1rt edemedikleri için duygular1n1 ifade etmeleri gereken yerlerde de düşüncelerini ifade ederler (28). Bu duruma erken çocukluk döneminde gelişmeye devam eden afekt gelişimindeki aksaman1n (29), çocukluk çaǧ1 trav- malar1n1n ve güvensiz baǧlanma biçimlerinin neden olabileceǧi (30) ifade edilmektedir. Bu özellikler bu bireylerin sosyal ilişkilerde problem yaşamalar1na ve duygulardan ar1n1k, tamamen mekanik bir iletişim ve eǧlence alan1 olan sanal dünyaya dal- malar1na yol açabilmektedir.

Aleksitimi kavram1 ile ilgili çal1şmalarda son y1llar- da art1ş gözlenmektedir. Aleksitimi ile genel teknolojik baǧ1ml1l1klar aras1ndaki ilişkiyi ele alan çal1şmalar incelendiǧinde s1n1rl1 say1da çal1şma yap1ld1ǧ1 görülmektedir. Yap1lan çal1şmalarda alek- sitiminin internet baǧ1ml1l1ǧ1 (21,31), aş1r1 internet kullan1m1 (32), video oyunlar1 (33) ve ak1ll1 telefon baǧ1ml1l1ǧ1 (34) ile ilişkili olduǧu tespit edilmiştir. Aleksitimi ile cinsiyet deǧişkeni aras1ndaki ilişkinin incelendiǧi çal1şmalara bak1ld1ǧ1nda, genel olarak aleksitimi ile cinsiyet aras1nda ilişki olmad1ǧ1n1 gösteren çal1şmalar1n (35,36,37,38) olduǧu görülmektedir. Ancak alan yaz1nda erkeklerin anlaml1 bir şekilde kad1nlardan daha fazla alek- sitimik özellikler gösterdiǧini tespit eden bir çal1ş- man1n da (39) olduǧu tespit edilmiştir.

İnternetin işlevlerinden birisi de sosyal iletişim 

arac1 olarak kullan1lmas1d1r. Sosyal beceri yoksun- luǧu nedeniyle gerçek hayatta ilişki kuramayan bireyler sanal dünyada kendilerini daha özgür bir şekilde ifade edebilir, gerçek hayatta alamad1klar1 onay1 sanal dünyada alabilirler (40). Bu özellikleri ile internet sosyal beceri yoksunluǧu yaşayan bireyler için vazgeçilmez bir kaynak haline gelebilmektedir. Bu baǧlamda sosyal baǧlant1 kur- man1n (41) internetin önemli işlevlerinden biri olduǧu söylenebilir. Sosyal iletişimi saǧlamak için kullan1lan internet uygulamalar1ndan biri oyun- lard1r. Bir çal1şmada (42) oyun oynayan kat1l1m- c1lar1n oyun oynama nedeni olarak sosyal iletişimi gösterdikleri görülmektedir. Yani gerçek hayatta sosyal aç1dan problem yaşayan bireyler oyunlar1 sosyal beceri yoksunluklar1 ile baş etmek için kul- lanabilmektedirler. Ancak sosyalleşmek amac1yla kullan1lan oyunlar1n aş1r1 oynanmas1 başka bir sorunu beraberinde getirebilmektedir. İlk başlarda sosyalleşme ve eǧlence ihtiyac1na hizmet eden oyunlar, zaman ilerledikçe sosyal hayatta zaten problem yaşayan bireyler için, bir baǧ1ml1l1ǧa dönüşebilmektedir. Bu durum sosyal anksiyete bozukluǧunun, oyun baǧ1ml1l1ǧ1nda önemli bir yere sahip olabileceǧini bize göstermektedir. Sosyal anksiyete, kişileraras1 deǧerlendirmeden kay- naklanmas1 ile diǧer anksiyete türlerinden ayr1l- maktad1r (43). Kişileraras1 ilişkilerde deǧer- lendirilme korkusu bireyin sosyal ortamlarda s1k1l- mas1na, içine kapanmas1na ve günlük hayatta işlevselliǧinin bozulmas1na neden olmaktad1r.

Çocuklarda sosyal anksiyete ile bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1 aras1ndaki ilişkiyi inceleyen s1n1rl1 say1da çal1şma bulunmaktad1r. Bununla birlikte alan yaz1nda sosyal kayg1 ile teknolojik baǧ1ml1l1klar aras1ndaki ilişkiyi inceleyen çeşitli çal1şmalar bulunmaktad1r. Çal1şmalarda sosyal anksiyete, problemli internet kullan1m1 (44,45), siber zorbal1k (46), problemli mobil telefon kullan1m1 (47), bil- gisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1 (48) ve oyun baǧ1ml1l1ǧ1

(49) ile ilişkili bulunmuştur. Sosyal anksiyete ile cinsiyet deǧişkeni aras1ndaki ilişkiyi inceleyen çal1ş- malara bak1ld1ǧ1nda sosyal kayg1n1n cinsiyete göre anlaml1 bir şekilde farkl1laşt1ǧ1 ve k1zlar1n erkeklere göre anlaml1 şekilde daha çok sosyal anksiyete yaşad1ǧ1 (50,51) görülmektedir. Bir başka çal1şma- da (52) ise çal1şmalar1nda sosyal anksiyetede cin- siyetler aras1nda anlaml1 bir fark olmad1ǧ1n1 tespit etmiştir.

Oyun baǧ1ml1l1ǧ1, sosyal anksiyete ve aleksitimi aras1ndaki ilişkileri araşt1ran çal1şmalara bak1ld1ǧ1nda, alan yaz1nda her kavramla ilgili ayr1 ayr1 çal1şmalar1n yap1ld1ǧ1 görülmektedir. Ancak çocuklarda bu üç kavram1n bir biri ile ilişkisini ele alan herhangi bir çal1şmaya rastlanmam1şt1r. Çocuklar üzerinde yap1lacak çal1şmalar önemlidir. Çünkü çocuklukta edinilecek olumlu veya olumsuz bir davran1ş1n etkileri uzun y1llar devam edecektir. Oyun baǧ1ml1l1ǧ1 gibi geleceǧin problemi olarak görülen bir konuda, çocuklar üzerinde araşt1rma yapmak, olas1 nedenleri tespit edip ona göre önlemler almak aç1s1ndan önemlidir. Bu nedenle çocuklarda bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1n1 yordayan deǧişkenlerin tespit edilmesi önem arz etmektedir. Bu doǧrultuda bu çal1şmada çocuklarda yaş, cin- siyet, aleksitimi ve sosyal anksiyetenin bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1n1 yorday1p yordamad1ǧ1 araşt1r1lm1şt1r.

YÖNTEM

Araştırma Modeli

Çocuklarda bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1, sosyal anksiyete ve aleksitimi aras1ndaki ilişkinin ince- lendiǧi bu çal1şmada genel tarama modellerinden ilişkisel araşt1rma modeli kullan1lm1şt1r. Çal1şmada iki ve daha fazla deǧişken aras1ndaki ilişki müda- hale edilmeden araşt1r1lm1şt1r (53).

Araştırma Crubu

Araşt1rma grubunu 2017-2018 eǧitim öǧretim y1l1n- da İstanbul ili Başakşehir ilçesindeki bir ilkokul ve ortaokula devam eden 321 çocuk oluşturmaktad1r. Araşt1rma grubuna bu çal1şman1n gönüllülüǧe day- al1 bir çal1şma olduǧu söylenmiş, çal1şma sadece gönüllü olan öǧrencilerle yürütülmüştür. Araşt1rman1n örneklemi, zaman para ve işgücü aç1s1ndan var olan s1n1rl1l1klar nedeniyle kolay ulaş1labilir ve uygulama yap1labilir birimlerden seçildiǧi için, uygun örnekleme yöntemiyle seçilmiştir.

Veri Toplama Araçları

Bilgisayar Oyun Baðımlılıðı Ölçeði: Ölçek Horzum 

ve ark. (2) taraf1ndan geliştirilmiştir. Ölçek 5'li lik- ert tarz1 bir ölçek olup 21 madde 4 alt boyuttan oluşmaktad1r.   Dört  faktör  toplam  varyans1n

%45'ini aç1klamaktad1r. Ölçek tek faktörlü bir yap1 olarak da kullan1labilmektedir. Ölçekte yer alan maddelerin faktör yük deǧerleri .40 ile . 74 aras1n- da deǧişmektedir. Ölçeǧin 21 maddeden oluşan toplam iç tutarl1l1k kat say1s1 (Cronbach Alfa) .85 olarak bulunmuştur. Bu çal1şma kapsam1nda ölçeǧin Cronbach Alfa iç güvenirlik katsay1s1 .88 olarak bulunmuştur. Bu deǧer ölçeǧin yüksek dere- cede güvenilir bir ölçme arac1 olduǧunu göstermek- tedir (54).

Çocuklar İçin Sosyal Anksiyete Ölçeði: La Greca ve ark. (55) taraf1ndan geliştirilen ölçek Demir ve ark.

(56) taraf1ndan Türkçe'ye uyarlanm1şt1r. Ölçeǧin ölçüt baǧ1nt1 geçerliǧine Çocuklar için Sürekli Kayg1 Envanteri ile bak1lm1ş ve r=.597 şeklinde bir korelasyon tespit edilmiştir. Ölçekten elde edilen test tekrar test korelasyon puanlar1 r=.809 şeklinde bulunmuştur. Ölçeǧin iç tutarl1l1k katsay1s1 (Cronbach Alfa) .81 olarak bulunmuştur. Bu çal1ş- ma kapsam1nda ölçeǧin Cronbach Alfa iç güvenir- lik katsay1s1 .84 olarak bulunmuştur. Bu deǧer ölçeǧin yüksek derecede güvenilir bir ölçme arac1 olduǧunu göstermektedir (54).

Çocuklar İçin Aleksitimi Ölçeði: Rieffe ve ark. (57) taraf1ndan geliştirilen ölçek Koçak ve ark. (58) taraf1ndan Türkçeye uyarlanm1şt1r. Ölçek 20 madde 3 alt boyuttan oluşmaktad1r. Ölçeǧin geçer- lik çal1şmalar1 kapsam1nda doǧrulay1c1 faktör ana- lizi yap1lm1ş ve uyum indekslerinin kabul edilebilir s1n1rlarda olduǧu tespit edilmiştir (x²/sd=2,44; GFI=.95; RMSEA=.04). Ölçeǧin iç tutarl1l1k kat- say1s1 (Cronbach Alfa) .78 olarak tespit edilmiştir. Yordama geçerliǧi kapsam1nda K1sa Semptom Envanteri ve Ruh Hali Ölçekleri ile ilişkisine bak1lm1ş ve pozitif ilişki tespit edilmiştir. Bu çal1ş- ma kapsam1nda ölçeǧin Cronbach Alfa iç güvenir- lik katsay1s1 .67 olarak bulunmuştur. Bu deǧer ölçeǧin güvenilir bir ölçme arac1 olduǧunu göster- mektedir (54).

Verilerin Toplanması ve Analizi

Araşt1rman1n verileri öǧrencilerden bire bir yüz yüze izinleri al1narak toplanm1şt1r. Çal1şmadan elde 

deǧişkeni ile birlikte aç1klanan toplam varyans

%24.1'e ulaşm1şt1r.

TARTIŞMA

Bu araşt1rmada çocuklarda bilgisayar oyun baǧ1m- l1l1ǧ1n1n yorday1c1lar1 olarak yaş, cinsiyet, aleksitimi ve sosyal anksiyete incelenmiştir. İlk olarak bilgisa- yar oyun baǧ1ml1l1ǧ1, aleksitimi ve sosyal anksiyete aras1ndaki ilişkiye bak1lm1ş ve deǧişkenler aras1nda ilişki olduǧu tespit edilmiştir. Araşt1rmada yaş, cin- siyet, aleksitimi ve sosyal anksiyetenin çocuklarda bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1n1 anlaml1 bir şekilde yor- dad1ǧ1 tespit edilmiştir.

Araşt1rman1n birinci alt problemi yaş ve cinsiyetin çocuklarda bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1n1 anlaml1 bir şekilde yorday1p yordamad1ǧ1 şeklinde ifade edilmiştir. Araşt1rmada cinsiyet deǧişkeninin bil- gisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1n1 anlaml1 bir şekilde yor- dad1ǧ1, yaş deǧişkeninin ise anlaml1 bir şekilde yor- damad1ǧ1 tespit edilmiştir. Buna göre erkeklerin bilgisayar oyun baǧ1ml1l1k düzeyleri k1zlar1n bilgisa- yar oyun baǧ1ml1l1k düzeylerinden anlaml1 bir şe- kilde daha yüksek bulunmuştur. Araşt1rman1n bu bulgusu alan yaz1ndaki bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1 ve internet baǧ1ml1l1ǧ1 ile cinsiyet aras1ndaki ilişkiyi inceleyen çal1şmalarla (7,13,62,63,64,65,66) uyum- ludur. Alan yaz1ndaki bu çal1şmalarda da bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1 erkek öǧrencilerde k1z öǧrenciler- den anlaml1 şekilde daha fazla ç1km1şt1r. Erkek öǧrencilerde bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1n1n daha fazla ç1kma nedeni ailesel ve toplumsal yap1dan kaynaklan1yor olabilir. Toplumumuzda erkek çocuklar çok rahat bir şekilde internet kafelerde, oyun salonlar1nda oyun oynayabilirken, k1z çocuk- lar1n oralarda görülmesi hoş karş1lanmamaktad1r. Dolay1s1yla erkeklerin bu tür uygulamalara erişim olanaklar1 k1zlardan daha fazlad1r. Yoǧun kul- lan1m1n beraberinde baǧ1ml1l1ǧ1 getirebileceǧi dikkate al1nd1ǧ1nda erkeklerin k1zlardan daha fazla oyun baǧ1ml1s1 olmalar1 anlaş1labilir bir durumdur. Araşt1rman1n yaş deǧişkenine ilişkin bulgusu da alan yaz1nda yap1lan çal1şmalarla (67,68) uyum- ludur. Günümüzde her yaştan birey teknolojik ürünlere ulaşabildiǧi için bilgisayar oyun baǧ1m- l1l1ǧ1n1n yaşa göre anlaml1 bir şekilde farkl1laş- mad1ǧ1 söylenebilir.

Araşt1rman1n ikinci alt problemi çocuklarda alek- sitiminin bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1n1 anlaml1 bir şekilde yorday1p yordamad1ǧ1 şeklinde ifade edilmiştir. Araşt1rmada aleksitimi alt boyutlar1ndan duygular1 tan1mlama güçlüǧünün bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1n1 anlaml1 bir şekilde yordad1ǧ1, duygu- lar1 aç1klama güçlüǧü ve d1şsal yönelimli düşünme alt boyutlar1n1n çocuklarda oyun baǧ1ml1l1ǧ1n1 anlaml1 bir şekilde yordamad1ǧ1 tespit edilmiştir. Alan yaz1nda çocuklarda bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1 ile aleksitimi aras1ndaki ilişkiyi inceleyen herhangi bir çal1şmaya rastlanmam1şt1r. Ancak bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1 olarak deǧerlendirilebilen video oyun baǧ1ml1l1ǧ1 ile aleksitimi aras1nda pozitif ilişki olduǧunu gösteren çal1şma (33) bulunmaktad1r. Bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1 internet baǧ1ml1l1ǧ1n1n bir alt boyutu olarak deǧerlendirildiǧinden (69) internet baǧ1ml1l1ǧ1 ile aleksitimi aras1ndaki ilişkiyi ele alan çal1şmalara da bak1lm1şt1r. Alan yaz1nda internet baǧ1ml1l1ǧ1 ile aleksitimi aras1nda pozitif ilişki olduǧunu gösteren çal1şmalar1n (21,31,32,34,70) olduǧu ve bu çal1şmalar1n araşt1r- man1n bu bulgusunu desteklediǧi görülmektedir. Bu çal1şmalarda duygular1n1 tan1mlama ve ifade etme ile ilgili s1k1nt1 yaşayan çocuklar1n daha fazla baǧ1ml1 olduklar1 görülmektedir. Aleksitimik çocuklar kendilerini ifade etme zorunluluǧunun olmad1ǧ1, bütünüyle mekanik bir etkileşimin olduǧu bilgisayar ortamlar1nda daha rahat ola- bilmektedirler. Bu bireyler sosyal ortamlarda prob- lem yaşad1klar1 için sosyal bir etkileşim gerek- tirmeyen teknolojik aletlerle daha çok ilgilenebilmektedirler. Bütün bu özellikler alek- sitimik çocuklar1n bilgisayar oyun baǧ1ml1s1 olmalar1 bulgusunu aç1klamaktad1r. Araşt1rman1n bu bulgusu ve alan yaz1ndaki diǧer çal1şmalar göz önüne al1nd1ǧ1nda duygular1 ile ilgili fark1ndal1k düzeyleri düşük olan veya ne hissettikleri konusun- da fark1ndal1klar1 olmayan bireylerin oyun baǧ1m- l1s1 olma ihtimallerinin daha yüksek olduǧunu söyleyebiliriz.

Araşt1rman1n üçüncü alt problemi sosyal anksiyetenin bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1n1 anlaml1 bir şekilde yorday1p yordamad1ǧ1 şeklinde ifade edilmiştir. Araşt1rmada sosyal anksiyetenin çocuk- larda bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1n1 anlaml1 bir şek- ilde yordad1ǧ1 tespit edilmiştir. Alan yaz1nda çocuk- larda bilgisayar oyun baǧ1ml1l1ǧ1 ile sosyal anksiyete aras1nda ilişki olduǧunu gösteren s1n1rl1 say1da

CİRİŞ

Tarihi ilk çaǧlara kadar uzanmakta olan çocuǧa yönelik kötü muamele günümüz toplumlar1nda artarak devam eden ciddi bir sorun olup, her yaş, cinsiyet ve sosyo-ekonomik düzeyden gelen çocuk- larda çeşitli şekillerde görülebilmektedir. Bu dönemde yaşanan olumlu ya da olumsuz deneyim- lerin kişiliǧin oluşumunda çok ciddi etkileri olduǧu belirtilmektedir (1,2,3,4,5,6). Çocukluk döne- mindeki olumsuz deneyimlerin ve istismar yaşan- t1lar1n1n sadece maruz kal1nan zaman diliminde deǧil, yetişkin dönemde de sosyal ve psikolojik problemlerin ortaya ç1kmas1nda etkili olabileceǧi düşünülmektedir (7,8,9,10,11).

İstismar tan1m1 kolay olmayan bir kavramd1r. Bunun nedenlerinden biri, çocuk ve istismar kavramlar1n1n, toplumdan topluma ve toplumlar1n sosyokültürel düzeylerine baǧl1 olarak farkl1l1k göstermesidir. Örneǧin istismar olarak deǧer- lendirilecek bir davran1ş, ebeveynler taraf1ndan çocuǧun sayg1l1, disiplinli ya da terbiyeli olmas1 gibi gerekçelerle normal ebeveyn davran1ş1 olarak nite- lendirilebilmektedir. Tan1m güçlüǧünün kay- nakland1ǧ1 bir başka neden de, çocuk istismar1n1n, toplumlarda insana verilen deǧer ile yak1ndan ilgili olmas1d1r (12). Kempe ve Helfer (4) çocuǧa yönelik istismar1 ''anne-baban1n ya da çocuǧa bak1m1 veren diǧer yetişkinlerin gerçekleştirdiǧi veya gerçek- leştirmeyi ihmal ettiǧi, kas1t içeren davran1şlar1 sonucunda çocuǧun zarar görmesine neden olan eylemler'' şeklinde ifade etmişlerdir. Dünya Saǧl1k Örgütü, çocuk istismar1 kavram1n1; "Sorumluluk, güven ve yetenek ile ilgili genel durumunda çocuǧun saǧl1ǧ1na, yaşam1na, gelişimine ve deǧeri- ne zarar verebilen, fiziksel ve/veya emosyonel kötü davran1ş1, ihmali, her türlü ticari ç1kar için çocuǧun kullan1lmas1n1 içeren davran1şlar" şeklinde ifade etmektedir (13). Her ne kadar istismara yönelik olarak yap1lan tan1mlar aras1nda farkl1l1klar görülse de, istismar1n y1k1c1 sonuçlar1 tüm tan1mlamalarda ortakt1r.

Çocukluk istismar yaşant1lar1 çocukta psikolojik ve duygusal olarak derin izler b1rakmakta ve günümüzde görülme s1kl1ǧ1 her geçen gün artmak- tad1r. Dünya Saǧl1k Örgütü 2016 y1l1 verilerine göre yetişkinlerin dörtte biri çocukluk döneminde fizik-

sel olarak istismara uǧramaktad1r. Her 5 kad1ndan 1'i ve 13 erkekten 1'i ise çocukken cinsel istismara uǧrad1ǧ1n1 bildirmektedir (7). Türkiye 'de yap1lan bir araşt1rmada ise, çocuklar1n %46's1n1n ihmal ve istismara maruz kald1klar1 belirtilmiştir (14). Ancak olgular1n belirlenmesindeki zorluklar ve rapor edilmesindeki yetersizlikler nedeniyle yay1nlanan istatistiksel sonuçlar1n gerçeǧi yans1tmad1ǧ1 düşünülmektedir.

Yap1lan araşt1rmalar incelendiǧinde, çocukluk örselenme yaşant1lar1 ile yetişkin dönemdeki obezite, migren, kronik aǧr1 gibi bedensel hastal1k- lar, travma sonras1 stres bozukluǧu (15,16,17), madde kullan1m bozukluǧu (5, 18,19,20), kişilik

bozukluklar1 (21,22), yeme bozukluklar1 (23), so- matizasyon bozukluǧu (24), intihar düşünce ve giri- şimleri (51) gibi çeşitli ruhsal bozukluklarla aras1n- da ilişki olduǧu görülmektedir. Kayg1 bozukluklar1 ve depresyon ile çocukluk istismar yaşant1lar1n1n ilişkisi ise özellikle vurgulanmaktad1r (15,18,24,25,26,27,28,29).

Yukar1da ifade edilen çal1şmalar doǧrultusunda, istismar olgusunun tüm toplumlarda ciddi bir sorun olduǧu, cocuklar1n bedensel, psikososyal ve bilişsel gelişimini olumsuz etkilediǧi ve etkilerin uzun süre- li olabileceǧi söylenebilir. Bu çal1şma kapsam1nda, çocukluk çaǧ1 örselenme yaşant1lar1n1n bilişsel çarp1tmalar ve yaln1zl1k üzerindeki etkileri incelen- miştir. Bilişsel çarp1tmalar, bilgiyi işleme sürecinin hatal1 ve etkisiz olmas1 nedeniyle meydana gelen düşünce hatalar1d1r (30). Beck'e (30) göre, yaşanan duygusal sorunlar1n kaynaǧ1 bu düşünce hatalar1 ve işlevsel olmayan düşünme şekilleridir. Belirtilen hatal1 düşünme şeklinin mant1kl1 bir biçimde tekrar ele al1n1p muhakeme süzgecinden geçirilmesi ve yeniden yap1land1r1lmas1 ile duygu ve davran1şlarda iyiye yönelik düzelmeler saǧlanabileceǧi belir- tilmektedir. Literatürde çocukluk örselenme yaşan- t1lar1 ile bilişsel çarp1tmalar aras1ndaki ilişkiyi inceleyen araşt1rmalara bak1ld1ǧ1nda ise; çocukluk döneminde maruz kal1nan cinsel istismar1n bilişsel çarp1tmalar1n alt boyutlar1ndan olan yak1nl1ktan kaç1nma ile ilişkili olduǧu (31) ifade edilmiştir. Yap1lan bir çal1şmada ise çocukluk dönemi cinsel istismar1 ile bilişsel çarp1tmalar aras1nda anlaml1 bir ilişki olduǧu sonucuna ulaşm1şt1r (32). Benzer olarak yap1lan bir diǧer araşt1rmada cinsel şiddet öyküsü olan travma sonras1 stres ve majör depres-

TARTIŞMA

Çocukluk Çağı Örselenme Yaşantıları ile Bilişsel Çarpıtma Eğilimleri Arasındaki İlişkiye Yönelik Bulguların Tartışılması

Lise öǧrencilerin çocukluk çaǧ1 örselenme yaşan- t1lar1 ile bilişsel çarp1tma durumlar1 aras1ndaki ilişk- ileri belirlemek amac1yla yap1lan analiz sonucunda, çocukluk çaǧ1 örselenme yaşant1lar1ndan fiziksel kötüye kullan1m ile bilişsel çarp1tmalar alt boyut- lar1ndan yak1nl1ktan kaç1nma ile pozitif yönde; zihin okuma boyutu aras1nda ise negatif yönde anlaml1 ancak zay1f düzeyde bir ilişki bulunmuştur. Çocukluk çaǧ1 örselenme yaşant1lar1n1n diǧer bir alt boyutu olan cinsel kötüye kullan1m ile bilişsel çarp1tmalar alt boyutlar1ndan yak1nl1ktan kaç1nma aras1nda pozitif yönde anlaml1 ve zay1f düzeyde bir ilişki bulgulanm1şt1r. Yine duygusal kötüye kul- lan1m ile bilişsel çarp1tmalar alt boyutlar1ndan yak1nl1ktan kaçma aras1nda pozitif yönde; gerçekçi olmayan ilişki beklentisi ve zihin okuma aras1nda negatif yönde anlaml1 fakat zay1f düzeyde bir ilişki görülmektedir. Çocukluk dönemi olumsuz yaşan- t1lar1n1n bireyin düşünce ve inanç sistemi üzerinde- ki etkisini inceleyen çal1şmalarda bu bulguya para- lel olarak fiziksel, duygusal ve cinsel istismar yaşan- t1lar1 ile bireyin kendine, diǧer insanlara ve dünyaya ilişkin inançlar1 aras1nda ilişki olduǧu görülmüştür (31,32,33,47,57). Bunlar1n yan1 s1ra yap1lan çeşitli çal1şmalarda istismara uǧrayan çocuklar1n böyle bir yaşant1s1 olmayanlara göre farkl1 ak1l yürütme becerileri geliştirebileceǧi ifade edilmektedir (61). Örneǧin istismar maǧduru çocuklar insanlara güven duymakta ve onlarla etkileşime girmekte zorlanabileceǧi gibi diǧer insanlar1n niyetlerini daha düşmanca deǧerlendirebilirler.

Ayr1ca çeşitli kaynaklarda çocuklukta yaşanan cin- sel istismar1n, benlik sayg1s1 ve kendilik alg1s1n1 olumsuz yönde etkilediǧi, travma sonras1nda bireylerde kognitif bozukluklar, deǧersizlik duygu- lar1, çaresizlik, güvensizlik ve kendini suçlama eǧil- imi meydana geldiǧi ve duygulan1m sürecinde bozulmalar yaşand1ǧ1; ayr1ca travma sonras1 stres bozukluǧu ve yüksek düzey anksiyete meydana gelebileceǧi bildirilmektedir (2,4,41,42,43,44). Owens ve Chard (32) cinsel istismar maǧdurlar1yla yapt1klar1 çal1şmada istismar yaşant1lar1 ile bilişsel 

çarp1tmalar ve TSSB aras1nda olumlu yönde anlaml1 bir ilişki olduǧunu bulgulam1şlard1r. Ek olarak, maǧdurlar1n özellikle kendilik deǧeri ile ilgili olmak üzere daha fazla bilişsel çarp1tmaya sahip olduklar1 belirlenmiştir (31). Bireyler erken çocukluk döneminde deneyimledikleri olaylar üzerine kendisi ve hayat1 ile ilgili bilişsel şemalar1n1 geliştirmektedir, dolay1s1yla gelişimsel yaşant1lar1n ve travmatik olaylar1n, kişilerin düşünce sistemi ve bilişleri üzerinde kritik öneme sahip olduǧu söylenebilir (45,46,47). Bu baǧlamda çocukluk istismar yaşant1lar1n1n, çocukluk çaǧ1 öǧrenmele- rine dayal1 olarak bireylerin kendisi, diǧerleri ve çevresiyle ilgili olumsuz, çarp1t1lm1ş ve işlevsel olmayan deǧerlendirmeler yapmas1nda önemli bir etken olabileceǧi düşünülmektedir.

Bilişsel terapinin temel varsay1m1na göre bireyin yaşant1lar1n1 alg1lama ve yorumlama biçiminin, duygu ve eylemleri üzerinde önemli bir etkisi bulunmaktad1r. Bu model işlevsiz ve çarp1t1lm1ş düşüncelerin bireyin ruh saǧl1ǧ1 üzerinde önemli bir etken olduǧunu ve bu inançlar ile psikopatoloji aras1nda ilişki bulunduǧunu savunur (30,55,56). Bu noktadan hareketle gerçeǧin çarp1t1larak alg1lan- mas1, yani bilişsel hatalar; çeşitli psikopatolojilerin oluşmas1na ve süreǧenleşmesine neden olabile- ceǧinden, maǧdurlar1n tedavi sürecinde bilişsel süreçlere de odaklan1lmas1 önemli görünmektedir. Bu noktada, bireyin düşünceleri ve inanç sisteminin çocukluk çaǧ1 olumsuz deneyimlerinden etkilendiǧi bulgusunun, saǧl1k alan1nda çal1şan profesyoneller için dikkate al1nmas1 gereken bir nokta olduǧu düşünülmektedir.

Çocukluk Çağı Örselenme Yaşantıları ile Yalnızlık Eğilimleri Arasındaki İlişkiye İlişkin Bulguların Tartışılması

Araşt1rman1n diǧer bir bulgusunda ise çocukluk çaǧ1 örselenme yaşant1lar1n1n tüm boyutlar1n1n yal- n1zl1k eǧilimi ile pozitif yönlü anlaml1 bir ilişki içerisinde olduǧu tespit edilmiştir. İlgili literatür incelendiǧinde çocukluk çaǧ1 örselenme yaşant1lar1 ile yaln1zl1k eǧilimi aras1ndaki ilişkiye ilişkin bulgu ile benzer bulgulara sahip çal1şmalar1n olduǧu görülmüştür (31,35). Literatürde yer alan bir çal1ş- ma çocukluk çaǧ1 travmas1n1n benlik duygusu, kişi- lik organizasyonu ve kişileraras1 ilişkiler de dâhil 

olmak üzere kişilik gelişiminin belirli yönlerini et- kileyebileceǧine işaret etmektedir (50). Bunun yan1 s1ra Mullen ve arkadaşlar1 (48) taraf1ndan yap1lan bir araşt1rmadan elde edilen çocukluk çaǧ1 trav- malar1n1n travma sonras1 stres bozukluklar1, düşük özsayg1, sosyal ilişkilerde bozulma ve sosyal izolas- yon, güvensiz baǧlanma, baǧlanma bozukluklar1 ile anlaml1 düzeyde ilişkili olduǧu şeklindeki bulgular1 ile Wark ve arkadaşlar1 (49) taraf1ndan yap1lan bir başka çal1şmada elde edilen, çocukluk travma öyküsü bulunan kişilerde anlaml1 düzeyde daha yüksek oranda sosyal ilişkilerde güçlük ve baǧlan- ma problemleri görüldüǧü şeklindeki bulgular1n bu çal1şmada elde edilen bulguyu destekler nitelikte olduǧu söylenebilir. Mevcut çal1şmalar genel olarak deǧerlendirildiǧinde, çocuklukta kötü muameleye maruz kalan birey geçmişte karş1lanmayan duy- gusal ihtiyaçlar1n1n yetişkinlikte de karş1lanmamas1 yönünde beklentiye geliştirebilir; kötü bir olay1n olacaǧ1na yönelik korku duyabilir; şiddet veya terk edilme tehdidinden kaç1nmak için yaln1zl1ǧa yönelebilir (45). Bu baǧlamda, istismar yaşant1s1n1n gelişmekte olan bir çocuǧun kişileraras1 ilişkiler ile baǧlant1l1 olan güven gibi konularda olumsuz bi- lişsel şemalar ve bilişsel çarp1tmalar geliştirmesine yol açabileceǧi, böylece ergenlik ve yetişkinlik döneminde tatmin edici ve saǧl1kl1 ilişkiler kur- mas1n1n önünde engel teşkil ederek, yaln1zl1k eǧili- mi sergilemesine neden olabileceǧi düşünülmekte- dir.

Çocukluk Çağı Örselenme Yaşantılarının Bilişsel Çarpıtmaları ve Yalnızlık Eğilimini Yordamasına İlişkin Bulguların Tartışılması

Çocukluk çaǧ1 örselenme yaşant1lar1n1n bilişsel çarp1tma ve yaln1zl1k eǧilimini aç1klamaya dayal1 yap1lan regresyon analizi sonucunda, örselenme yaşant1lar1n1n bilişsel çarp1tmalardan yak1nl1ktan kaç1nma alt boyutunun %5'ini, yaln1zl1k düzeyinin ise %17'sini aç1klad1ǧ1 tespit edilmiştir. Bu bulgu çocukluk travmatik yaşant1lar1n1n kişinin kendine, diǧer insanlara ve dünyaya ilişkin inançlar1n1 ve ruh saǧl1ǧ1n1 herzaman olumsuz etkilemeyebileceǧi şeklinde yorumlanabilir. Nitekim birçok çal1şmada çocukluk dönemi istismar/ihmal yaşant1lar1 ile psikolojik belirtiler aras1ndaki ilişkide olumsuz bir yaşant1dan sonra kendini toparlama gücü olarak tan1mlanan psikolojik saǧlaml1ǧ1n (58) koruyucu bir etkisinin olduǧu, yüksek psikolojik saǧlaml1k 

gösteren bireylerin istismar sonras1nda daha düşük düzeyde kendini yaralama, anksiyete, depresyon veya intihar girişimi gibi psikolojik belirtiler göster- diǧi ifade edilmektedir (59,60) Yine de çocukluk çaǧ1 örselenme yaşant1lar1n1n psikopatolojik duru- mun bir belirleyicisi olabileceǧi ve terapi sürecinde etkisinin göz ard1 edilmemesi, herhangi bir şüphe durumunda öykünün ayr1nt1land1r1larak müdahale plan1n1n buna göre şekillendirilmesi gerektiǧi düşünülmektedir.

Mevcut çal1şman1n bulgular1 özellikle son yüzy1lda araşt1r1lmaya başlanan çocuk istismar1n1n y1k1c1 et- kilerinin anlaş1lmas1 aç1s1ndan önemli olabilir ve gelecek araşt1rmalara öncülük edebilir. Ek olarak elde edilen veriler ergenlerle yürütülen klinik görüşmelerde, çocukluk ihmal ve istismar yaşan- t1lar1n1n çarp1t1lm1ş düşünceler ve tutumlar üzerindeki etkisinin dikkate al1nmas1 gerektiǧini düşündürmektedir. Diǧer yandan araşt1rman1n bul- gular1 deǧerlendirilirken örneklemin Gümüşhane ili ile s1n1rl1 olmas1n1n ve kesitsel bir desen kul- lan1ld1ǧ1 için tan1mlanan nedensel ilişkilerin kont- rol edilemeyen baz1 deǧişkenlerden etkilenme olas1l1ǧ1n1n gözden kaç1r1lmamas1 yararl1 olabilir. Ayr1ca çal1şma bulgular1n1n genellenebilmesi aç1s1ndan, araşt1rman1n farkl1 örneklemler üzerinde tekrarlanmas1 ve klinik görüşmeler ile elde edilecek nitel verilerle desteklenmesi gerek- mektedir. Bununla birlikte araşt1rma verileri kat1l1mc1lar1n anket sonuçlar1 ile elde edilen özbildirimine dayal1d1r, çocukluk ihmal ve istismar yaşant1lar1n1n etkilerini deǧerlendirmede klinik görüşmenin kullan1lmamas1, ergenin kendisi d1ş1n- da ailesi, öǧretmenleri gibi diǧer kaynaklardan veri toplanmamas1 da dikkat çeken s1n1rl1l1klar aras1nda say1labilir. Bu araşt1rman1n bulgular1 yorum- lan1rken göz önüne al1nmas1 gereken önemli nokta- lardan biri; utanma ve toplumsal ön yarg1lardan dolay1 bireylerin istismar yaşant1lar1na yönelik bil- gilerinin baz1lar1n1 gizlemiş olma olas1l1ǧ1d1r.

SONUÇ ve ÖNERİLER

Sonuç olarak çocukluk çaǧ1 örselenme yaşan- t1lar1n1n birey üzerindeki birçok olumsuz etkisi yan1nda bilişsel çarp1tmalar ve yaln1zl1k üzerinde de etkisinin olduǧu ortaya ç1km1şt1r. Çal1şmadan elde edilen bulgular deǧerlendirildiǧinde, çocukluk çaǧ1 

örselenmelerinin bilişsel işlevler üzerindeki bozucu etkisi göz önüne al1nd1ǧ1nda psikoterapi yoluyla travma tolerans1 ve olumlu başaç1kma strateji- lerinin geliştirilmesine yönelik bilişsel yeniden yap1lanmaya ihtiyaç olduǧu yine travma sonras1nda öz benlik ve kişileraras1 ilişki geliştirme kapa- sitesinin yeniden yap1land1r1lmas1 bu konuda yap1lacak olan müdahale programlar1 için önemli görünmektedir. Ek olarak bilişsel çarp1tmalar psikopatoloji üzerinde sürdürücü etkiye sahip ola- bilir, dolay1s1yla tedavi planlamalar1nda bu duru- mun göz önünde bulundurulmas1, klinik tablonun şiddetlenmesini engelleyebilir.

Çocukluk dönemi istismar yaşant1lar1 ve sebep olduǧu travmatik sonuçlar1n bireyin yaşam1n1 büyük ölçüde etkileyen bir niteliǧe sahiptir. Bu nedenle, ihmal ve istismar konusunda ailelerin, öǧretmenlerin ve saǧl1k profesyonellerinin fark1n- dal1k ve duyarl1l1klar1n1n artmas1na yönelik çal1ş- malar1n artt1r1lmas1n1n, psikolojik destek hizmetleri kapsam1nda istismar1n önlenmesine yönelik çal1ş- malar1n planlanmas1n1n ve gelecek nesiller için koruyucu ve önleyici tedbirler al1nmas1n1n önemli olduǧu düşünülmektedir. Bunlar1n yan1nda, çocuk ve ergenlerin kendilerini istismardan koruma nok- tas1nda yapabileceklerine ilişkin bilgilendirme çal1şmalar1n1n önemi olmakla birlikte, herhangi bir istismar türüne maruz kald1klar1nda yard1m alabile- cekleri kurumlar1 bilmemeleri suçluluk, çaresizlik ve yaln1zl1k duygular1 yaşamalar1na neden olabilir. Bu baǧlamda toplum merkezleri ve aile dan1şma merkezlerinde bu bireylere dan1şmanl1k hizmetleri ve eǧitimler verilebilir.

İleride gerçekleştirilecek çal1şmalarda bulgular1n genellenebilirliǧi aç1s1ndan farkl1 bölgelerdeki illerde lise öǧrenimlerine devam eden öǧrenciler üzerinde bu çal1şma tekrarlanabilir. Bu araşt1rma çocukluk çaǧ1 örselenme yaşant1lar1 ile bilişsel çarp1tma ve yaln1zl1k eǧilimi aras1ndaki ilişkileri ortaya koymuştur. Çocukluk çaǧ1 örselenme yaşan- t1lar1n1n uzun dönemli etkilerini (boylamsal çal1ş- malar), farkl1 psikolojik deǧişkenlerle (depresyon, kayg1, riskli davran1şlar, sald1rganl1k, madde baǧ1m- l1l1ǧ1 vb.) ilişkilerini ele alan çal1şmalar yap1labilir.

*Bu çal1şma, Tugba TURKKAN tarafindan Karadeniz Teknik Universitesi Egitim Bilimleri Enstitusu’nde Prof. Dr. Hatice ODACI danisman- liginda yurutulen “Lise Ogrencilerinin Cocukluk Cagi Orselenme Yasantilari Ile Bilissel Carpitma Ve Yalnizlik Egilimleri Arasindaki Iliskiler” baslik- li yuksek lisans tezinden uretilmis olup; 18-22 Nisan 2018 tarihlerinde Antalya'da gerceklestirilen 27. Uluslararasi Egitim Bilimleri Kongresi’ nde sozlu bildiri olarak sunulmuştur.

 

Yaz1şma adresi: Öǧr. Gör. Tuǧba Türkkan, Gümüşhane Üniver- sitesi, Saǧl1k Bilimleri Fakültesi, Sosyal Hizmetler Bölümü, Gümüşhane

CİRİŞ

Kendiliǧin (self) ne olduǧu, nereden geldiǧi, kim olduǧumuz gibi sorular felsefenin en eski problem- lerinden biridir (1). Felsefenin yan1 s1ra güncel sinirbilim çal1şmalar1 fonksiyonel nörogörüntüleme teknikleriyle beraber bu sorulara yan1tlar bulmaya çal1şmaktad1r. Fakat kendilik ve onun beynin farkl1 bölgelerindeki nöral yans1malar1 tart1şmal1 bir konu olarak karş1m1za ç1kmaktad1r (2,3). Kendilikle ilgili yap1lan çal1şmalar bilinçli kendilik ve bilinçd1ş1 kendilik gibi bir ayr1ma gitmektedir (4). Northoff ve arkadaşlar1n1n sinirbilim alan1ndaki çal1şmalar1 kendilikle ilgili uyaranlar1n işlenmesinde kortikal orta hat yap1lar1n aktif rol üstlendiǧi (3), bu neden- le bu yap1lar1n bilinçli kendiliǧin üretiminin temel bir bileşeni olduǧunu göstermektedir. Bununla beraber bilinçli kendilik, kendiliǧin bilinçd1ş1 alan- lar1yla tamamlanmaktad1r. Güncel teoriler bil- inçd1ş1 kendiliǧin beynimizin içkin zihnini (embodi- ed mind) yaratan somatosensorial korteks ile desteklenerek bilinçli kendilikteki rolüne dikkat çekmektedir (5).

Descartes'1n "düşünüyorum öyleyse var1m" söylemiyle tan1mlad1ǧ1 kendilik, felsefede bedenin karş1s1nda yer alan bir öz olarak tan1mlanmaktad1r. Descartes kendilik ile bedenin etkileşimini epifiz bezi ile ilişkilendirerek, bu ilişkiyi biyolojik bir ze- mine oturtmaya çal1ş1r. David Hume ise kendiliǧin zihinsel bir meleke olduǧu fikrini reddeder ve kom- pleks bir alg1 düzeyine indirger. Hume, kendiliǧin yaln1zca bir yan1lsama olduǧunu ve alg1lad1ǧ1m1z şeylerin d1ş1nda bir şey olmad1ǧ1n1 ileri sürer (5). Bu bak1ş aç1s1 izlerini, kendiliǧi zihinsel bir durum olarak tan1mlamayan Thomas Metzinger'in tart1ş- mas1nda sürdürür.

Kendilik problemi psikoloji alan1nda ilk olarak William James ile karş1m1za ç1kmaktad1r. Kişisel kimlik (personal identity) kavram1 ile James kişinin bütünlük ve süreklilik hissine vurgu yapmaktad1r. Deneyimsel (empirical) ve nesnel (objective) olmak üzere kendiliǧi iki birime ay1r1r (6).

Kendilik problemi son 30 y1ld1r sinirbilimin de ilgi alan1na girmiş ve yap1lan çal1şmalar kendiliǧin çeşitli özelliklerine odaklanmaktad1r (7). Kendiliǧin özelliklerine göre yap1lan sinirbilimsel 

çal1şmalar da çeşitlilik göstermiştir. Kendiliǧi beyin bölgeleriyle ilişkilendirme çabalar1 uzun y1llard1r devam etmekte fakat güncel çal1şmalar, korteksin orta hat yap1lar1 (CMS) olarak tan1mlanan kendi- likle ilgili süreçlerin yer ald1ǧ1 bu yap1n1n önemine vurgu yapmaktad1r (1,2,3,5,7). Kortikal orta hat yap1lar1n (CMS), içsel uyaranlarla d1şsal uyaranlar aras1nda baǧlant1 kurmam1zda, kendilikle ilgili süreçlerde ve işlemlerde merkezi rol oynad1ǧ1 düşünülmektedir (1).

Kendiliǧi anlayabilmek için kendilikle ilgili kate- gorik ayr1mlar1 yapmak oldukça önemlidir. Kendilik teorilerinin geniş yelpazesi içinde kendi- liǧe ilişkin ayr1mlar da çeşitlilik göstermektedir. Damasio'nun da belirttiǧi gibi kendilik, bilinçli ve bilinçd1ş1 olmak üzere ikiye ayr1labilir (4). Yukar1daki tan1mlar daha ziyade bilinçli kendilikle ilişkili olarak okunabilir. Bilinçd1ş1 kendiliǧin sinir- bilim alan1ndaki tan1m1 ise Freud'un bilinçd1ş1 tan1m1ndan farkl1l1k göstermektedir. Burada bi- linçd1ş1 süreçlerle, daha ziyade 'otomatik süreçler' kastedilmektedir. Bu nedenle zihnimizde bilinçd1ş1 olarak tan1mlanabilecek pek çok işlem yer almak- tad1r. Bilinçd1ş1 kendilik, bedensel deneyimlerle baǧlant1 kurmay1 mümkün k1lmakta ve Damasio'nun bilinç teorisindeki protoself kavram1yla k1smen örtüşmektedir (5).

Kendilikle ilgili çal1şmalar1n bir k1sm1 ise, kişinin kendiliǧiyle ilgili bilginin işlenmesini yans1tan kendilikle ilgili durumlar (self-related states) ile diǧer kişilerle ilgili bilginin işlenmesini ifade eden kendilikle ilişkili olmayan durumlar (nonself-rela- ted states) gibi ikili bir ayr1ma gitmektedir (7,8). Bu ayr1m, kendilikle ilgili beyin aktivitelerinin diǧer- leriyle ilişkili süreçlerden farkl1 oluşu ve medial prefrontal korteks (MPFC) gibi korteks bölgesinin kişisel süreçlerde daha aktif oluşuyla daha fazla mümkün hale gelmiştir. Böyle bir ayr1m1n yan1 s1ra kendilik süreçlerinin de bir bütünlük arz etmediǧi ve kendilikle ilgili bilginin türüne göre farkl1l1k gös- terdiǧi yönünde artan miktarda kan1t bulunmak- tad1r (7). Kendiliǧin farkl1 komponentlerini nas1l en iyi şekilde tan1mlayacaǧ1m1z ve bir araya getire- ceǧimiz tart1şmas1 yerini kendiliǧin tek bir birimden oluşmad1ǧ1 yönündeki fikir birliǧine b1rakmaktad1r. Bu yaklaş1m daha ziyade kendiliǧi, farkl1 yönleri içerisinde bar1nd1ran ve her bir yön için farkl1 süreçlerin işlediǧi bir yap1 olarak tan1mlamaktad1r