Dürtü Kontrol Bozuklukları Nedir? Belirtileri Nelerdir?

Genel Özellikleri Nedir

Bu bozukluklar sıklıkla obsesif kompulsif bozukluk (OKB), borderline kişilik bozukluğu, madde kullanım bozukluğu ve duygudurum bozuklukları ile birlikte görülür.

• Dürtü: Kontrol edilmesi zor, ani gelişen istek ya da davranış eğilimi
• Gerginlik: Davranış öncesi hissedilen huzursuzluk ve içsel baskı
• Haz / Rahatlama: Davranışın yapılmasıyla birlikte yaşanan geçici tatmin
• Pişmanlık: Davranış sonrası duyulan suçluluk ve utanç duygusu
• Tekrarlayıcılık: Davranışın belli aralıklarla yinelenmesi

Temel Dürtü Bozukluğu Türleri Nelerdir?

Kleptomani (Çalma Hastalığı)

• Kişi, ihtiyaç duymadığı halde, genellikle maddi değeri düşük eşyaları çalma dürtüsüne karşı koyamaz.
• Çalma sırasında rahatlama, sonrasında ise pişmanlık yaşar.
• Hırsızlık eylemi planlı değil, genellikle anlık bir dürtüyle gerçekleşir.
• Çalınan nesneler çoğu zaman kullanılmaz veya saklanır.

Piromani (Yangın Çıkarma Dürtüsü)

• Kişi keyif aldığı, rahatladığı ya da merak duyduğu için isteyerek yangın çıkarır.
• Yangın, dikkat çekmek veya zarar vermek amacıyla değil, içsel bir gerilimi boşaltmak için çıkarılır.
• Yangın öncesinde gerginlik, sonrasında rahatlama ve ilgiyle seyretme hali görülür.
• Piromani, çocuklukta başlarsa ciddi sosyal ve yasal sorunlara yol açabilir.

Intermittent Explosive Disorder (Aralıklı Patlayıcı Bozukluk)

• Kişi, küçük bir stres ya da hayal kırıklığı karşısında orantısız ve ani öfke patlamaları yaşar.
• Bu tepkiler bağırma, eşya kırma, kavga etme gibi şiddet içeren davranışlarla kendini gösterebilir.
• Atak sonrası birey derin pişmanlık duyabilir.
• Genellikle çocukluk ya da ergenlikte başlar; erkeklerde daha yaygındır.

Trikotillomani (Saç Yolma Bozukluğu)

• Kişi, özellikle stresli ya da sıkıntılı anlarda saç, kaş, kirpik gibi vücut kıllarını yolma isteği duyar.
• Yolma işlemi sonrası rahatlama ve bazen tatmin duygusu yaşanır.
• Saç kaybı gözle görülür düzeydedir ve toplumdan uzaklaşmaya yol açabilir.
• Bazı bireyler bu kılları yeme eğilimi (trikofaji) de gösterebilir.

Dermatillomani (Cilt Yolma Bozukluğu)

• Birey, sivilce, yara, kabuk gibi cilt yüzeylerini sürekli kaşır, koparır veya yolmaya çalışır.
• Bu davranışlar sıklıkla stres, kaygı ya da boşluk hissi sırasında ortaya çıkar.
• Davranış sonrası geçici bir rahatlama yaşansa da, yara izleri ve cilt bozuklukları oluşabilir.

Dürtü Bozukluklarının Görülme Sıklıkları Nedir?

• Toplum genelinde dürtü kontrol bozukluklarının toplam yaygınlığı %5–10 civarındadır.
• Kadınlarda trikotillomani ve dermatillomani daha sık görülürken,
• Erkeklerde piromani ve aralıklı patlayıcı bozukluk daha yaygındır.
• Erken yaşta başlayan vakalar daha kronik seyredebilir.

Dürtü Bozukluklarının Nedenleri Nedir?

Dürtü kontrol bozukluklarının oluşumunda çok sayıda biyolojik ve çevresel faktör rol oynar.

Biyolojik Faktörler

• Dopamin ve serotonin dengesizlikleri
• Prefrontal kortekste (özellikle orbitofrontal alan) işlevsel yetersizlik
• Genetik yatkınlık

Psikososyal Faktörler

• Çocukluk travmaları (istismar, ihmal)
• Aile içi çatışmalar ve kaotik çevre
• Ebeveyn ilgisizliği ya da aşırı baskı
• Madde kullanımı

Dürtü Bozukluklarının Tanı Kriterleri Nedir?

Her bir bozukluğun kendine özgü tanı kriterleri olsa da, ortak tanı özellikleri şunlardır.

• Kişi, davranışı yapmadan önce gerginlik veya huzursuzluk hisseder.
• Davranışı yaptıktan sonra geçici rahatlama yaşanır.
• Davranış tekrarlayıcı ve kontrol edilemez hale gelir.
• Kişi, bu davranışın zarar verici olduğunu fark eder ama durduramaz.
• Bu durum kişinin günlük yaşamını, işlevselliğini ve sosyal ilişkilerini olumsuz etkiler.

Dürtü Bozukluklarının Tedavi Yöntemleri Nedir?

Psikoterapi

• Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Dürtü öncesi düşünce kalıplarını fark ettirme, dürtüyü erteleme becerileri kazandırma.
• Maruz bırakma ve tepki önleme teknikleri (özellikle trikotillomani ve dermatillomanide)
• Farkındalık temelli terapiler (Mindfulness, ACT)

İlaç Tedavisi

• SSRI (seçici serotonin geri alım inhibitörleri): OKB ve anksiyete temelli dürtüler için etkili olabilir.
• Antipsikotikler: Özellikle şiddet davranışlarında kısa süreli kullanım.
• Naltrekson gibi bazı bağımlılık ilaçları, kleptomani ve piromani gibi bozukluklarda fayda sağlayabilir.

Destekleyici Yöntemler

• Aile eğitimi ve destek grupları
• Dürtüyü bastırmaya yönelik davranış kartları, uyarıcı objeler
• Alternatif davranış geliştirme (örn. stres topu kullanmak, egzersiz, hobi)

Dürtü kontrol bozuklukları, kişinin istemediği halde yaptığı ve sonrasında pişmanlık duyduğu davranışlarla hayat kalitesini düşüren, tedavi edilebilir ancak çoğu zaman fark edilmesi güç psikiyatrik rahatsızlıklardır. Erken tanı, uygun terapi ve destekle kişinin yaşamında önemli iyileşmeler sağlanabilir.