Şizofreni nedir? ilk belirtileri nelerdir?

Şizofreni beyni etkileyen bir hastalıktır. Kişinin normalden farklı düşünmesine, hissetmesine ve davranmasına neden olur. İnsanı gerçek dünyadan koparıp kendi iç dünyasına döndüren, dış dünyayla bağlantılarda zayıflama doğuran bir hastalıktır. Şizofrenide düşünce ve algı yanılmalarının yanında duyguların ifadesinde bozulma, konuşmada bozulma, engellenemeyen bazı garip ve anlamsız davranışlar, dikkat ve yoğunlaşma bozulmaları da görülebilir.

Erkeklerde, kadınlarda, gençlerde, yaşlılarda görülebilir. Çoğunlukla ergenlik ve genç erişkinlik döneminde başlar. Şizofreni de migren ya da epilepsi gibi bir beyin hastalığı olmakla beraber gerek ortaya çıkmasında gerekse nasıl bir gidiş göstereceğinde çevresel, psikolojik ve sosyal etkenlerin de rolü vardır.

Şizofreni belirtileri, gerek hasta gerekse hastanın yakınları için endişe verici olabilir. Ancak uygun tedaviler ve destek ile belirtiler kontrol edilebilir ve şizofrenisi olan kişiler daha bağımsız yaşayabilir.

Şizofreni ne değildir?

Şizofreni sıklıkla yanlış anlaşılan bir durumdur:

1- Şizofrenisi olan kişilerde kişilik bölünmesi yoktur, kişilik bölünmesi başka bir bozukluktur.

2- Şizofrenisi olan kişilerin başkaları için tehlikeli olması şart değildir.

Hastalığın ilk belirtileri nelerdir?

Şizofrenin erken belirtileri ilk hastaneye başvurudan 2 yıl kadar önce başlar. Genellikle hastanın arkadaşlarıyla, ailesiyle ilişkilerin bozulması veya içe kapanma dikkat çekebilir. Öğrenciyse, ders başarısındaki gerileme özellikle hastanın öğretmenlerince fark edilebilir. Okuldan kaçma, kavgacılık gibi davranış değişiklikleri de hastalığın habercisi olabilir. Durgunluk, zihnini toparlayamama ve kendine bakmakta isteksizlik de şizofreninin erken belirtilerindendir. Erken belirtiler, depresyon belirtileriyle benzerlik gösterir.

Şizofreninin temel belirtileri nelerdir?

Şizofreninin alevlenme ve yatışma dönemlerinde farklı belirti ve bulgular ön plana çıkar. Başlıca üç tür belirti vardır:

1- Pozitif belirtiler, gerçeği değerlendirme becerisinin bozulması anlamına gelir. Bu belirtiler, normal düşünce ve duygulara ek olarak ortaya çıkar, bundan dolayı "pozitif" diye nitelenirler.

2- Negatif belirtiler, heyecanın kaybı, içe kapanma, hayattan zevk alamama gibi belirtilerdir. Bu belirtiler, normalde var olması beklenen düşünce, davranış ya da duygularda azalma veya bunların kaybıdır, bundan dolayı "negatif" diye nitelenirler.

3- Bilişsel belirtiler, bellek, dikkat, düşünme ve muhakeme becerile­rindeki bozulmalardır.

Pozitif belirtiler

Pozitif belirtiler, psikoz belirtileri (sanrılar ve varsanılar) ve dağınıklık belirtileridir (dağınık düşünce/konuşma ve davranış).

Bu belirtilerin şiddetlendiği dönemler için genel olarak "psikotik atak" ifadesi kullanılır.

1- Sanrılar (hezeyanlar), kişinin güçlü bir inanç beslediği yanlış düşüncelerdir. Örneğin kötülük görme sanrıları olan bir hasta, başkalarının kendisine kötülük yapmak istediğini sanır; büyüklük sanrıları olan bir hasta, özel güçleri ya da yetenekleri olduğunu sanır. Kişinin çevresine karşı tutumu da bu hatalı düşüncelerden etkilenir. Sosyal ve kültürel özelliklerin parçası olan inançlar sanrı sayılmayabilir (cin çarpması, büyü yapılması gibi).

2- Varsanı, gerçekte var olmayan şeylerin algılanması (işitilmesi, hissedilmesi, görülmesi, kokusunun ya da tadının alınması) anlamına gelir. Örneğin hasta, çevresinde konuşan kimse olmadığı halde sesler işitebilir, ya da gerçekte var olmayan nesneler görebilir.

Şizofrenide en sık karşılaşılan varsanılar, işitme varsanılarıdır; yani, gerçekte var olmayan sesler işitmektir. Eğer sadece kendinin duyduğu bu seslere yüksek sesle yanıt verirse dışarıdan kendi kendine konuştuğu izlenimi verebilir.

3- Dağınık düşünce/konuşma ve davranış: Dağınık düşünce, konuşurken çağrışımların dağınık olması ile kendini gösterir. Konuşma hedefine ulaşamaz, ani konu değişiklikleri içerir, bazen uzun olduğu halde çok az bilgi içerir. Tuhaf davranışlar ise, çevredekileri şaşırtan, saçma gelen davranışlardır.

Negatif belirtiler

Negatif belirtileri olan bir kişinin, normalde var olması beklenen düşünce, davranış ya da duygularında azalma veya kayıp vardır. Örneğin:

Heyecan duyamama: Sağlıklı kişilerin zevk aldığı etkinliklerden (arkadaşlarla buluşmak gibi) eskisi kadar zevk almama

Duygulanımın sığlaşması (duygu ifadelerinin azalması): Yüz ifadesinde azalma (ifadenin canlılığında, mimiklerde azalma), konuşmada/seste tekdüzelik (konuşmada normal tonlama ve iniş çıkışın kaybı) ve duygu ifadesine katkıda bulunan beden hareketlerinin (jestlerin) azalması.

İrade kusurları: Dikkat ve irade / motivasyon gerektiren etkinlikleri sürdürememe, örneğin vaktinin çoğunu oturarak, uyuyarak geçirme, hayattan zevk alamama, sosyal ilişkilerde azalma, sosyal yalıtım yani başkalarıyla ilişki kurma isteğinde ve becerisinde azalma, arkadaş edinememe, arkadaşlıkları sürdürememe, arkadaş edinmeyi önemsememe, günün çoğunu yalnız veya sadece yakın aile üyeleri ile geçirme, düşüncede yoksullaşma, konuşmada azalma. Hasta, ev içindeki sorumluluklarını yerine getiremeyebilir. Bu durum, çoğu zaman yakınları tarafından tembellik hatta şımarıklık olarak görülür. Oysaki bunlar şizofreninin temel belirtileridir.

Bilişsel belirtiler

Bilişsel belirtiler şunları içerebilir:

Düşünceleri toparlayamama

Düşünmede yavaşlık

Anlama zorluğu

Dikkatini toplayamama

Bellek zayıflığı

Düşünceleri ifade etmekte zorluk

Sonuç olarak şizofreninin düşünmek, anlamak, espri yapmak, sorun çözmek gibi pek çok zihinsel işlevi bozabildiğini ve kişinin iş yaşantısını, öğrenciyse okul başarısını ve tüm çevresiyle ilişkilerini olumsuz etkilediğini söyleyebiliriz.

Bu belirtiler her hastada görülür mü?

Her hastada tüm belirtiler görülmez. Hezeyanlar çoğu hastada görülürken halüsinasyonlar da hastaların %70-80 kadarında görülebilir. Bazı hastalarda dağınık davranışlar ön plandayken bazılarında çevreden uzaklaşma, konuşmanın fakirleşmesi, dikkat bozuklukları daha ağırlıklıdır.

Şizofreni hastalarında başka psikiyatrik bozukluklar da görülür mü?

Evet. Sıklıkla depresyon dönemleri, daha nadir olarak mani dönemleri görülür. Hastaların bir kısmında obsesif kompulsif bozukluk denen takıntılı düşünceler ve tekrarlayıcı davranışlarla karakterize hastalık görülebilir. En sık görülen durum ise alkol, madde ve sigara bağımlılığıdır.

Şizofreninin sıklığı ve görülme yaşı nedir?

Şizofreni sık görülen ciddi ruhsal hastalıklardan biridir. Şizofreni yaklaşık 100 kişide bir kişiyi, yani toplumun %1’ini hayatının bir döneminde etkiler. Dünya Sağlık Örgütü'ne göre, dünyada yaklaşık 24 milyon kişide şizofreni vardır. Türkiye'de ise 300-350.000 kadar şizofreni hastası olduğu söylenebilir.

Şizofreni erkek ve kadınlarda hemen hemen eşit oranda görülür; ancak erkeklerde ve kadınlardaki görünümü ve seyri farklı olabilir.

Hastalık, erkeklerde 15-20 yaşlarında, kadınlarda ise daha geç ve genellikle 20-25 yaşlarında başlama eğilimindedir. Bu aralığı 15-45 yaş olarak genişletmek de mümkündür.

Kimler şizofreniye yakalanma bakımından riskli gruptadır?

Yukarıda söz edilen erken belirtiler ortaokul-lise dönemindeki pek çok gençte, genç kızlığa ya da delikanlılığa geçiş döneminin karmaşası içinde de ortaya çıkabilir. Dolayısıyla bu belirtileri gösteren herkeste şizofreni gelişeceğini düşünmek yanlıştır. Ancak yakın akrabaları arasında şizofreni dahil olmak üzere ciddi psikiyatrik hastalık bulunan bir kişide erken belirtiler gözlendiğinde dikkatli olmak gerekir. Çevresiyle ilişkileri eskiden beri zayıf, içe dönük diyebileceğimiz kişilerde de erken belirtiler özellikle dikkate alınmalıdır.