Şizofreninin Erken Sinyalleri

Şizofreni, en sık yanlış teşhis edilen zihinsel hastalıklardan biri olup, sıklıkla damgalanma ve yanlış inanışlarla çevrilidir. Bu, bir kişinin düşünme, hissetme ve davranış biçimini etkileyen kronik bir psikiyatrik bozukluktur ve günlük yaşamda önemli aksaklıklara yol açar. Şizofreni her yaşta ortaya çıkabilse de en yaygın olarak geç ergenlikten erken yetişkinliğe (tipik olarak 16 ila 30 yaşları arasında) gelişir.

Erken teşhis hayati önem taşır, çünkü zamanında müdahale, uzun vadeli sonuçları iyileştirebilir ve semptomların şiddetini azaltabilir. Genç yetişkinlerde şizofreninin erken uyarı işaretlerini tanımak; ailelerin, arkadaşların ve ruh sağlığı profesyonellerinin hastalık tam olarak gelişmeden önce destek sunmasına yardımcı olabilir.

Şizofreniyi Anlamak

Şizofreni, algılama, düşünme ve duygusal tepkilerdeki bozulmalarla karakterize edilen psikotik bir bozukluk olarak sınıflandırılır. Yanlış bilindiği gibi "çift kişilik" (split personality) ile ilgili değildir; daha ziyade, gerçeklikten kopma ve düşünceler, duygular ve davranışlar arasındaki bir kopukluk söz konusudur.

Kesin nedeni hala bilinmemekle birlikte, araştırmalar genetik yatkınlık, beyin kimyası (dopamin ve glutamat dengesizliği), doğum öncesi faktörler ve çevresel stres faktörlerinin bir kombinasyonuna işaret etmektedir. Özellikle stresli yaşam olayları veya madde kullanımı, genetik olarak yatkın kişilerde başlangıcı tetikleyebilir.

Başlangıç: Neden Erken Yetişkinlik Dönemi?

Geç gençlik ve yirmili yaşlar, yoğun psikolojik, sosyal ve nörolojik değişimlerle karakterizedir. Beynin karar verme ve duygusal düzenlemeden sorumlu prefrontal korteksi, yaklaşık 25 yaşına kadar gelişmeye devam eder. Bu dönemde, genetik ve çevresel faktörler etkileşime girerek genç yetişkinleri şizofreni gibi zihinsel hastalıklara karşı daha savunmasız hale getirir.

Addington ve Heinssen'a göre, tam teşekküllü psikozdan önceki aşama olan prodromal faz, genellikle stres, anksiyete veya depresyonla karıştırılabilecek hafif belirtiler gösterir. Bu aşamayı tanımak, erken müdahale için hayati önem taşır.

Genç Yetişkinlerde Şizofreninin Erken Uyarı İşaretleri

Erken belirtiler kişiden kişiye büyük ölçüde değişir ve kademeli olarak gelişebilir. Genellikle üç kategoriye ayrılır: bilişsel, duygusal ve davranışsal.

1. Bilişsel Değişiklikler

• Konsantrasyon veya net düşünme zorluğu: Ders çalışma veya bir konuşmayı takip etme gibi önceden kolay gelen görevler aniden zorlaşabilir.
• Akademik veya iş performansında düşüş: Genç yetişkinler hafıza, odaklanma veya karar vermede zorluk çekebilirler.
• Dağınık düşünme: Düşünceler dağınık veya kopuk gelebilir, bu da tutarsız konuşmaya veya fikirleri ifade etme zorluğuna yol açabilir.

Bu bilişsel zorluklar, diğer semptomlar ortaya çıkmadan aylar, hatta yıllar önce ortaya çıkabilir ve beyin fonksiyonundaki değişikliklerin erken göstergeleri olarak hizmet eder.

2. Duygusal ve Sosyal Geri Çekilme

• Sosyal etkileşimlere ilgisizlik: Bir zamanlar dışa dönük olan bir kişi, arkadaşlardan veya aileden kaçınmaya başlayabilir.
• Düz veya uygunsuz duygular: Duygusal tepkiler kısıtlanmış veya durumlara uygunsuz hale gelebilir.
• Motivasyon eksikliği (avolisyon): Kişisel hijyen, yemek yeme veya derslere katılma gibi günlük aktiviteler ihmal edilebilir.
• Artan anksiyete veya depresyon: Erken aşamalar, sıklıkla duygu durum bozukluğu semptomlarıyla örtüşerek psikoz başlangıcını maskeleyebilir.

Bu duygusal kopukluk bazen ergenlik isyanı veya içe dönüklük sanılabilir, bu da teşhisi geciktirir.

3. Davranışsal ve Algısal Değişiklikler

• Olağandışı veya paranoyak düşünceler: Başkalarının kendilerini izlediğine veya kendilerine karşı komplo kurduğuna inanma.
• Halüsinasyonlar: Başkalarının duymadığı sesler duyma veya görmediği şeyler görme. İşitsel halüsinasyonlar en yaygın olanıdır.
• Sanrılar (Delüzyonlar): Özel güçlere sahip olmak veya dış kontrol altında olmak gibi güçlü, yanlış inanışlar.
• Konuşma ve davranış değişiklikleri: Kendi kendine konuşma, uygunsuz gülme veya bağlam dışı görünen şekillerde davranma.

Bu semptomlar psikotik fazda daha belirgin olsa da hafif şüphecilik veya algısal bozulmalar (gölgeler görme, belirsiz mırıltılar duyma) gibi daha hafif versiyonları daha erken ortaya çıkabilir.

Psikososyal Göstergeler ve Eşlik Eden Hastalıklar

Teşhisten önce, genç yetişkinler aşağıdaki gibi işlevsel bozukluklar gösterebilir:

• Üniversiteyi bırakma veya sosyal olarak izole olma.
• Mali durum veya öz bakımı yönetmede zorluk.
• Madde kötüye kullanımı.

Şizofreni, sıklıkla anksiyete bozuklukları, depresyon ve madde kullanım bozukluğu ile ortaya çıkar, bu da tespit ve tedaviyi zorlaştırır (Buckley ve ark., 2009).

Erken Tespiti Neden Önemli?

Araştırmalar, erken müdahalenin daha iyi iyileşme sonuçlarına yol açtığını göstermektedir. Psikozun tedavi edilmeden kaldığı süre ne kadar uzarsa, uzun vadeli sakatlık, sosyal gerileme ve beyin fonksiyonlarının bozulması riski o kadar artar.

Dünya Sağlık Örgütü (WHO, 2022), toplum bilinci, tarama programları ve eğitimli terapistlere/danışmanlara erişim yoluyla erken tespiti vurgulamaktadır. Tedavi prodromal fazda başladığında, semptom şiddeti, hastaneye yatış oranları ve nüks sıklığı önemli ölçüde azalır.

Erken Müdahale Yaklaşımları

1. Kapsamlı Değerlendirme:
   • Psikologlar veya psikiyatristler, risk altındaki bireyleri belirlemek için klinik görüşmeler, nöropsikolojik testler ve aile öyküsü değerlendirmeleri yaparlar.
2. Psikoterapi ve Danışmanlık:
   • Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT), çarpık düşünceyi ele almaya, başa çıkmayı geliştirmeye ve anksiyeteyi azaltmaya yardımcı olur.
   • Aile terapisi, sevdiklerini nüks belirtilerini tanıma ve destekleyici ortamları teşvik etme konusunda eğitir.
   • Psikoeğitim, danışanları stresi ve ilaç uyumunu etkili bir şekilde yönetmeleri için güçlendirir.
3. İlaç Tedavisi:
   • Erken belirtiler ortaya çıktığında, tam psikozun başlangıcını azaltmak veya önlemek için risperidon veya aripiprazol gibi antipsikotik ilaçlar reçete edilebilir.
4. Yaşam Tarzı ve Sosyal Destek:
   • Uyku hijyeni, dengeli beslenme ve madde kullanımından kaçınma beyin sağlığı için hayati öneme sahiptir. Akran etkileşimini ve yapılandırılmış rutinleri teşvik etmek iyileşmeye yardımcı olur.
5. Online Danışmanlığın Rolü:
   • Varlık Psikoloji gibi platformlar, bireyleri erken psikoz ve ruh sağlığı yönetimi konusunda uzmanlaşmış eğitimli terapistlerle ve danışmanlarla buluşturur. Uzaktan danışmanlık, yüz yüze yardım almaktan çekinen genç yetişkinler için erişilebilirlik ve tutarlı duygusal destek sağlar.

Damgalamayı Kırmak

"Deli" veya "istikrarsız" olarak etiketlenme korkusu, genç yetişkinlerin yardım istemesini engelleyebilir. Farkındalık kampanyaları, açık sohbetler ve okullarda/üniversitelerde ruh sağlığı eğitimi, erken müdahaleyi normalleştirmeye yardımcı olabilir.

Aileler ve topluluklar, ruh hastalığına yargılama yerine empatiyle yaklaştıklarında, bireyler semptomlar kötüleşmeden ihtiyaç duydukları yardıma daha kolay erişirler.

Sonuç

Genç yetişkinlerde şizofreninin erken belirtileri genellikle ince olup, ergenlik ve erken yetişkinlik döneminin zorluklarıyla karışabilir. Ancak bu işaretleri anlamak hayat değiştirebilir. Terapistler ve danışmanlar tarafından zamanında yapılan müdahale, şefkatli aile desteği ile, iyileşmeyi sadece mümkün değil, aynı zamanda sürdürülebilir kılar. Şizofreni bir kişiyi tanımlamaz; uygun bakımla bireyler, tatmin edici ve bağımsız yaşamlar sürebilirler. Tanımak, kabul etmek ve erken hareket etmek, bu karmaşık durumun seyrini değiştirmek için elimizdeki en güçlü araçlardır.

Kaynakça: https://www.psychowellnesscenter.com/Blog/early-signs-of-schizophrenia-in-young-adults/

Türkçeye Çeviren - Düzenleyen: Fatih Özmez