Koku duyusu, havada suda veya karada yaşayan canlıların hepsinde bulunur. İnsanoğlunda koku duyusu, doğadaki birçok canlıya göre körelmiştir. Ancak insanlar algılama yeteneklerinin gelişmişliği nedeniyle pek çok kokuyu tanımlayabilmektedir. Son yıllarda insanoğlunun bir trilyonun üzerindeki kokuyu ayırt edebilecek yetenekte olduğu ispatlanmıştır. Ayrıca, insanlar koku duyusu ile birlikte tat duyusunun işlenmesi ile ortaya çıkan lezzet algısı ile yüzden fazla lezzet bileşenini ayırt edebilmektedir.
Nasıl Koku Alırız?
Koku almada temel olarak kullandığımız olfaktör alan, burun çatısında yer alır. Koku algılamasında rol alan 3 sinir vardır. Bunlar oflaktör sinir, trigeminal sinir ve terminal sinirdir. Koku duyusunun büyük kısmını, oflaktör sinir sağlar. Trigeminal sinir uçlarıysa, belirli kokulara karşı koruma reflekslerini uyarır. Trigeminal sinir, amonyak kokusu ve acı biber kokusunu alır ancak sert ve kimyasal olan bu kokuları ağrılı uyaran olarak algılayabilir. Trigeminal sinir dokunmaya, ısıya, ağrı uyaranına ve pek çok kötü kokuya yanıt verir. Terminal sinir ise son zamanlarda üzerinde durulan ve koku üzerine etkisi incelenen bir anatomik yapıdır, üreme ile ilşikisi olduğu düşünülmektedir.
Koku alma duyusuna yönelik yeteneklerimiz üç temel bileşenle ayrılır. Bunlar:
-Tanıma
-Ayırt etme
-Koku farkındalığı (koku alma eşiği)
Koku duyusunun doğumdan itibaren aktif olduğu düşünülmektedir. Deneyimler ve kültürel özellikler ışığında her bireyde farklı hedonik kod oluşarak koku algılanması sağlanır. Sağlanan koku bağlantısı, koku hafızasını oluşturur. Koku hafızası burnun iki taraflı uyarılması ile sağlanmaktadır. Bu yüzden tek taraflı burun tıkanıklığı olanlarda daha zayıf bir koku hafızası mevcuttur.
Koku Alma Bozukluğu Nedir?
Koku alma bozuklukları toplumda yaygın olarak görülür ve bu durum genel popülasyonun %20'sini etkiler. Peki bu koku alma bozukluklarının nedenleri nedir?
- Üst Solunum Yolu Enfeksiyonu: Bu durum orta yaşlı ve yaşlı insanlarda daha çok görünürken, koku alma kayıplarının yaklaşık %20-30'unu oluşturmaktadır. Üst solunum yolu enfeksiyonlarının koku alma fonksiyonunu etkilediği en yaygın durumlar soğuk algınlığı, influenza ve HIV gibi virüsler olarak bilinir. Soğuk algınlığı ve grip gibi üst solunum yolu enfeksiyonları sonucu oluşan burun tıkanıklarında geçici koku alma bozuklukları meydana gelir. Bu durumlarda ortaya çıkan koku alma kayıplarının herhangi bir tedavisi olmamakla iyileşme arttıkça koku alma bozukluklarının ortadan kalktığı görülmüştür.
- Nazal ve Paranazal Sinüs Hastalıkları: Bu tür durumlar burun içerisinde hava akışını engeller. Nazal polipozisi olan ve olmayan kronik rinosinüzit koku alma bozukluğuna neden olan en yaygın hastalıklarındandır. Bunların yanı sıra aynı zamanda burundaki septum deviasyonu ve burun eğriliği problemleri de koku alma bozukluğuna neden olmaktadır.
- Kafa Travması: Kafa travması geçiren hastaların yaklalık %5 ila %10'unda koku kaybı yaşandığı görülmüştür. Yapılan bir çalışmada koku kaybı olan hastalara on iki hafta koku eğitimi verilmiş ve eğitim sonunda hastaların üçte birinde koku hassasiyetinin arttığı gözlemlenmiştir.
- Nörolojik Problemler:Alzheimer hastalığı, Parkinson hastalığı, epilepsi ve bilişsel bozukluklar gibi birçok nörodejeneratif hastalık koku alma duyusunda bozukluklara neden olmaktadır.
- Psikiyatrik Hastalıklar: Depresif hastalıklar, bipolar, alkolik psikoz, anoreskiya nervoza, şizofreni gibi birçok psikiyatrik hastalık koku alma duyusunu etkilemektedir.
- Toksinler ve İlaçlar: Yüksek miktarda toksine maruz kalmak koku alma fonksiyonunu etkiler. Fosfor, klorin gazı, metal tozlar, kimyasal çözücüler, asit, yağ buharı, sigara dumanı, benzin, amonyak, kuaför kimyasalları, çinkolar, ev temizleyicileri gibi maddeler koku alma fonksiyonunu etkileyen en önemli maddeler arasında yer alır. Bunun yanı sıra antiasid ve sempatomimetik, antitiroid, tetrasiklin gibi ilaçlar da koku bozukluğuna neden olur.
Koku Alma Bozukluğu Tanısı
Hastanın doktora başvurmasını takiben, hikayesi ve özgeçmişi değerlendirilir. Fizik muayene sırasında ayrıntılı endoskopik muayene yapılır. Kan testi ve tomografi, MR gibi görüntüleme yöntemleri de gerekebilir. Koku testleri ile koku alma seviyesi saptanır.
Böylece hastaların koku alma fonksiyonlarında bozukluk olup olmadığı ve koku yollarının durumu değerlendirilir. Koku hücrelerinin kendini yenileyebilme özelliği sayesinde doğru bir hekim ve doğru bir tedaviyle koku alma bozukluğu tedavisi mümkün olur.
Koku Alma Bozukluğu Tedavisi
Koku alma bozukluğu tedavisi genellikle altta yatan hastalıklara bağlı değiştiği için özellikle koku alma bozuklukları konusunda tecrübeli olan bir kulak burun boğaz uzmanı tarafından teavi edilmesi daha doğru sonuçlar ortaya çıkarır. Medikal ya da cerrahi tedavi gerekebilir. Koku kaybının nedeninin ortaya çıkarılması en önemli aşamadır. Çünkü bu durum hastanın yaşam kalitesini iyileştirmek için yapılacak tedavi seçeneklerini ve önerilerini doğrudan etkiler. Bu tedavi yöntemleri arasında çinko elementinin, A ve B vitaminin kullanılması yaygındır. Çünkü bu maddelerin koku duyusu için çok önemli olduğu tespit edilmiştir. Bunların yanı sıra koku alma bozukluğu üst solunum enfeksiyonlarına bağlı olarak ortaya çıkan kişilerde bu problemleri ertelemeden mutlaka doktora başvurması gerekir çünkü bu durumun ertelenmesi ileri boyutta koku alma bozukluklarına neden olabilir. Burun tıkanıklığı yaşayan hastalara kortizon içeren burun spreyleri önerilirken alerjik ya da sinüzit problemleri yaşayan kişilere de uygun tedaviler önerilir. Ayrıca hastanın yoğun kimyasal içeren ürünleri uzun süreli solumaması, sigara kullanmaması ve kullanılan ortamlardan uzaklaşması gerekir.
Koku eğitimi de koku alma bozukluğunda kullanılan bir tedavi yöntemidir. Bu tedavinin etkinliği özellikle üst solunum yolu enfeksiyonlarından sonra daha fazla görülür. Koku eğitiminde çeşitli aromatik yağların kokuları düzenli olarak koklatılarak koku hücrelerinin rejenerasyonu ve koku hafızasının tekrar kazanılması sağlanır.
