Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu’nda aile desteğinin önemi

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu, çocukluk döneminde başlayan ve belirtileri aşırı
hareketlilik, dürtüsellik ve dikkatte dağınıklık & eksiklik olan nöropsikiyatrik bir rahatsızlık olarak
tanımlanmaktadır. Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), çocukluk çağında baş
gösteren, bireyin gelişimsel düzeyine ve yaşına uygun olmayan dikkatsizlik ve dürtüsellik gibi
belirtileri olan, çocukluk çağının en sık görülen psikiyatrik bozukluklarından birisidir. (Taciser Uysal
Özaslan ve ark., 2015)
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), çocukluk çağının en sık görülen ruhsal
rahatsızlıklarından olmakla birlikte okul çağı çocuklarının %3-5‘ini etkilediği saptanmıştır (APA,
1994, akt. Fettahoğlu ve Özatalay, 2006). DEHB, sadece işlevselliği etkileyen bir rahatsızlık olmayıp,
çocuğun ilerleyen yaşlarındaki psikiyatrik ve sosyal patolojik durumlarında da etkileyici rol
oynamaktadır (Dulcan ,1997, akt, Fettahoğlu ve Özatalay, 2006).
Bazı bozukluklar, DEHB ile görülebilir. Ve bu duruma oldukça sık rastlanır. DEHB tanısı
konmuş bireylerin üçte ikisinde eşlik eden bir başka bozukluk daha vardır. Yaklaşık olarak %30-50
’sinde davranım bozukluğu, %20-25’inde anksiyete bozukluğu, %15-20’sinde duygu durum
bozukluğu ve %10-25’inde öğrenme güçlüğü komorbit olarak görülür.
DEHB tanısı konmuş bir çocukta, başka bir tanı daha olup olmadığına bakılması
gerekmektedir. Bu rahatsızlıkların eşzamanlı olarak bulunması halinde, farklı tedavi yaklaşımları bir
arada uygulanmalıdır. (Öner,Öner,Aysev, 2003)

DEHB’de Aile Eğitim Programları
DEHB’li çocukların ailelerine bu hastalıkla ilgili bilgi vermek birçok açıdan faydalı olacaktır.
Bu hastalıkla ilgili ailelerin ayrıntılı olarak eğitilmesi, bilgilendirilmesi, çocuğun ileriki yaşlarda suç
işleyen gruplara dahil olmalarını ve suça yönelmelerini engelleyebilir.
Aile eğitim programları, DEHB’li çocukların ailelerinin ebeveynlik becerilerini ve bu
konudaki bilgilerini arttırmaya, çocuk gelişimi ve ailelerin yaşadığı problemlere yönelik pozitif başa
çıkmayla ilgili öğrenme deneyimlerini geliştirmeye yönelik programlardır. Ailelere ebeveyn olabilme
becerilerini geliştirme fırsatı sunan bu programlar, aynı zamanda çocukların gelişimleri ve
ihtiyaçlarına olan duyarlılığı arttırmaya da yardımcı olur. (Şahin ve Özbey 2007 akt. Öztürk ve ark.)
Aile Eğitim Programlarının en birincil amacı, ebeveynlerin özgüvenlerini güçlendirmek
yoluyla, çocuklarının her türlü gelişimi – zihinsel, sosyal ve duygusal- için anne-babalık becerilerini
daha üst seviyeye çıkaracak şekilde, anne babalara rehberlik etmektir. (Öztürk ve ark.)

3

Hali hazırda uygulanılmaya devam eden programların bir kısmı, doğrudan DEHB’li çocuğa ve
yakın çevresine, bir kısmı hem çocuğa hem ebeveynlere hizmet etmeyi amaçlamaktadır. Aile Eğitim
Programlarının amaçları şu şekilde sıralanabilir:
-Çocukta bulunan problemli davranışları azaltmak,
-Anne-baba & Çocuk ilişkisinin gelişimine katkıda bulunmak,
-Anne ve babanın çocuğa olan sıcak davranışların artmasını ve uygun davranışların
çoğaltılmasını sağlamak,
-Anne ve babanın uygun disiplin davranışlarını arttırmak,
-Anne ve babanın danışılan kimseler olması durumunu arttırmak,
-Anne ve babanın katı kaba davranışlarını azaltmak,
-Anne ve babanın ruhsal duygudurumlarını destekleyebilmek,
-Anne ve babanın benlik saygısının arttırılmasını sağlamak,
-Anne ve babanın kendilerini yeterli görmelerini ve kendine güvenen kimseler olmalarını
desteklemek,
-Anne ve babaya çocuklarının davranışlarının nedenlerini açıklayabilmek ve bu konuda onlara
farkındalık kazandırabilmek,
-Anne ve babanın problem çözebilme ve bu problemlerle baş edebilme becerilerini
arttırabilmek,
-Anne ve babanın kendi aralarındaki iletişimlerini arttırabilmek. (Sanders 2012, Şahin ve
Ünver 2005’ten akt. Öztürk ve ark.)
Aile Eğitim Programları, ilişki ve davranışsal temelli olarak 2 grupta incelenmektedir.
İlişki Temelli Aile Eğitim Programı, birden fazla programı içermektedir. İsimleri sıralanacak
olursa:
- Etkili Ebeveyn Eğitimi (Parent Effectiveness Training-PET),
- Adlerian Programı (Adlerian Program)
-Sistematik Ebeveyn Eğitim Programı,
-Aktif Ebeveynlik,
-Hoşgörülü Ebeveynlik,

4

-Şiddetsiz İletişim,
-Gençlerle Konuşma Sanatı
Bu programların amaçları, hümanistik, psikodinamik, ve aile sistemi teorisini ele almak,
çocukların sorunlu davranışlarının altında yatan düşünceyi ve duyguyu çözümlemek, çocukların
düşünce tarzlarını öğrenip anne babaların çocuklara olan yanıtlarını değerlendirmektir. (Öztürk ve
ark.)
Aile Eğitim Programları, iletişim becerilerini geliştirebilme (ben dili, çocuğa geribildirimde
bulunmayı öğrenme, çatışma çözümü) ve anne babaya çocuklarıyla nasıl iletişim kuracaklarını
öğretmeye yöneliktir. Bu programların odak noktası çocuktur. (Goddard ve ark 2004, Gross ve Grady
2002, Money 1995 akt. Öztürk ve ark.)
Davranışsal yaklaşım temelli anne baba eğitimi ise şu programları içermektedir:
-Triple P
-İnanılmaz Yıllar
-Suç Önleme Programı
-Uyumsuz Çocuklara Yardım
-Çocuk Programlı Hayat
Bu programlar diğer programlardan farklı olarak sosyal bilişsel teoriyi temel alırlar. (Gross ve
Grady 2002, Money 1995’ dan akt. Öztürk ve ark.) Sosyal Bilişsel Kurama göre, bir davranışın
sonucu, ona benzer başka bir davranışın sonucuna benzemektedir ve bu sonuçlar davranışı
şekillendirmektedir. (Öztürk ve ark.) Davranış deposunun ve buna göre değişen sonuçların artması,
çocuğun davranışın sonucunu önceden değerlendirip, kendi davranışını şekillendirmesine sebep
olmaktadır. Bu durum bize göstermektedir ki, anne-baba ya da bakım verenler çocuk ve ergenin
davranışlarını şekillendirmekteyken, diğer taraftan çocuk-ergenler de anne baba ya da bakım
verenlerinin davranışlarını etkilemektedir. (Öztürk ve ark.)
Zaman içerisinde çocuk, ya da ergen, bir davranışı yapmayı seçmeden önce, anne baba ya da
bakım verenin o davranışa olan potansiyel tepkileri tahmin etmeyi öğrenecektir. (Öztürk ve ark.)
Anne baba ve çocuğun birbirlerine karşı göstermiş oldukları olumsuz davranışlar, çocuklarda
sıkıntılı davranışların artmasına, anne babanın ise daha sert, otoriter ve hiçbir etkisi olmayan disiplin
yöntemleri kullanmış olmasına sebep olur. (Bayraktar 2007, Knapp ve Deluty 1989’dan akt. Öztürk ve
ark.) Burdan yola çıkarak, bu programlarda problemli olduğu gözlemlenen davranışı destekleyen anne
babanın bu tutumları geliştirilerek anne babanın öz yeterlilik algıları güçlenir ve öz düzenleme

5

becerileri geliştirilir. Bu programda odak ebeveyndir. (Assemany 2002, Mullett 2007’dan akt. Öztürk
ve ark.)
Bir çalışma yapılmış ve bu çalışmada DEHB tanısı konmuş ergenlerin ailelerine 8 öneride
bulunulmuştur.
1.Ailelere DEHB hakkında bilgi verilmiştir.
2.DEHB’li bir ergene, ebeveynlik için prensipler oluşturulmuştur.
3. Anne baba ve genç çocuk ilişkisi için iki taraf da daha gerçekçi beklentilere teşvik
edilmiştir.
4.Genç, ilaç tedavisine başlaması için teşvik edilmiştir.
5.Aile, gençle daha fazla vakit geçirmesi için teşvik edilmiştir ve övgü sayesinde
olumsuzlukları yok etmeleri için bilgilendirilmişlerdir.
6.Cezalar uygulanmadan önce gencin olumlu davranışlara yönelmesi teşvik edilmiştir.
7.Ergenlere ve ailelere problem çözme yeteneği ve becerisi adım adım öğretilmiştir.
8.Olumsuz iletişim ve olumlu iletişimin yeri değiştirilmiştir. (Robin 2014, akt. Öztürk ve ark.)
Aile tedavileri bazen bireysel, bazense grupla birlikte yapılabilmektedir. Genellikle bireysel
olan tedavi daha etkili olmaktadır, ancak her iki çeşit yöntem de oldukça faydalıdır. Bunu ispatlar
nitelikte olan çalışmalar yapılmıştır. DEHB tanısı olan 445 çocuğun ailesine grup ya da bireysel olarak
iki seçeneklerinin olduğu, kararın onlara ait olduğu bilgisi verilmiştir. 445 aileden 251 aile (%58,5)
bireysel aile eğitimini seçmiş, 86’sı (%19,4) grup tedavisi yöntemini seçmiş ve kalan 98’i ise (%21.9)
herhangi bir yöntemi seçmemiştir.
Bireysel tedaviyi seçen ailelerin, çocuklarının problemli davranışlarını farketmede, konuyu
kavramakta ve çocuklarının problemlerini anlamada daha bilinçli oldukları gözlemlenmiştir. Grup
tedavisini seçen ailelerde, çocuklarının sorunlarını çözmeye yardımcı olmada ve beceri geliştirme
konusunda çok daha aktifleştikleri gözlemlenmiştir. (Wymbs ve ark. 2015’ten akt. Öztürk ve ark.)

Triple P Olumlu Anne Babalık Eğitimi:
DEHB tedavisinde kullanılan aile eğitim programlarından, işe yararlığı yüksek bir program
olan Triple P Olumlu Anne Babalık Eğitimi, klinik bir araştırma programından sonra geliştirilmiştir.

6

Bu programda kullanılan yöntemlerin, uyumsuz evlilik yapmış ve depresif belirtiler gösteren
anne babaların çocuklarında, şehir merkezinden uzak bölgelerde yaşayan, sürekli olarak yeme
problemi yaşayan ve davranış problemleri belirtileri gösteren çocukları içeren farklı toplumlarda,
çocukların duygusal ve davranışsal problemlerini azalttığı kanıtlanmıştır. Bu eğitim yöntemi, hafif ve
orta düzeyde zihinsel engelli çocukların ebeveynleri için de geliştirilmiştir. (Sanders ve ark. 2002 akt.
Öztürk ve ark.) Bu eğitim programı belirli düzeylerden oluşmaktadır.
Birinci Düzey: Evrensel anne-baba bilgilendirme stratejilerinden oluşur. Buradaki amaç,
ebeveynler için yazılı ve her türlü medyayı, -videokaset, broşürler, elektronik medya vb.- ebeveynlik
ile ilgili yararlı bilgiler içerecek şekilde ebeveynlere ulaştırmaktır.
İkinci Düzey: Hafif seviyede duygusal ve davranışsal problemleri olduğu düşünülen
çocukların anne babaları için, erken tanılamaya yarayan bir davranış rehberi sunan, kısa ve genellikle
1-2 oturum şeklinde gerçekleştirilen birincil koruma müdaheleleridir.
Üçüncü Düzey: Genel olarak 4 oturumda gerçekleşmektedir. Amaç, davranım problemi olan
çocukların anne babalarına, aktif şekilde beceri eğitimi vermektir.
Dördüncü Düzey: Bu düzeydeki problemler,daha ciddidir. Daha ciddi davranışsal c-ve
duygusal problemleri olan çocukların anne babalarına uygulanmaktadır ve 8 oturum şeklinde
gerçekleşir ve grupla beraber yapılır.
Beşinci Düzey: Anne babanın yaşadığı diğer sıkıntıların daha karmaşık bir hal aldığı zamanda
yapılan davranışsal müdaheledir. Bu sorunlar çeşitli sorunlar olabilir, ilişki sorunları, anne-baba
depresyonu, ya da yüksek düzeyde stres olarak örneklendirilebilir. (Sanders 1999, Sanders 2000,
Sanders ve ark. 2008, Sanders ve Ralph 2009 akt. Öztürk ve ark.)
Bu programın amacı:
-Çocuklarda gözlenebilen davranış ve gelişimsel sorunların kontrol altına alınması ve
toplumda anne-baba yetkinliğini arttırabilmek,
-Otoriter olarak nitelendirilen anne-baba tutumlarının kullanılmasını azaltmak,
-Anne babanın ebeveynliğe dair sorunlarıyla ilgili iletişimini iyileştirebilmek,
-Çocukların yetişmesiyle ilgili anne babanın yaşadığı sorunları azaltarak çocuk yetiştirmede
anne babanın özgüveninin arttırılmasıdır. (Sanders 1999’dan akt. Öztürk ve ark.)
New Forest Parenting Package (NFPP):
Okul öncesi Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu tanısı almış çocuklara sahip aileler
için geliştirilmiş bir başka aile tedavi yöntemidir. 8 hafta boyunca 1-1 buçuk saat süren seanslardan
oluşmaktadır. Ailelerin evlerinde, deneyimli, alanında yetkin klinisyenler tarafından uygulanır. Evde

7

olmasının sebebi, problemi davranışın en rahat gözlenebildiği yer olması, anne-babanın davranışlarını
gözlemlemede terapiste yardımcı olmasına olanak sağlamasıdır. 4 adet ebeveynlik becerisinin
gelişimini desteklemektedir:
1.Kendini kontrol etmeyi ve dikkat ve hafıza ile ilgili çocukları için daha gerçekçi hedefler
koyarak anne babanın çocuklarının mevcut seviyesini gözlemleyerek öğrenmesi,
2.Çocuğun mevcut performanslarına göre yeni hedeflerin konması,
3.Çocukların kendi becerilerini geliştirmeleri ve hedeflenen başarıya ulaşmalarını
kolaylaştırmak adına bazı aktivitelerin oyun gibi kullanılması
4.Çocukların hali hazırda kazanmış oldukları beceri alanlarını teşvikle destekleyerek
sağlamlaştırmaktır.
Bu program, anne-babanın DEHB belirtileri gösteren çocuklarını bu yüzden suçlamayı
önlemelerini ve ebeveyn-çocuk ilişkisinin kalitesini arttırarak ebeveyn toleransını arttırmayı hedefler.
(Thompson ve ark. 2009’dan akt. Öztürk ve ark.)
İnanılmaz Yıllar Aile Eğitimi (Incredible Years Parenting Training-IYPT):
20 hafta süreyle haftada 2 saatten oluşan ve çocuklara sorun çözme becerileri öğreten, duygu
düzenleme stratejileri düzenleyerek akademik, sosyal ve duygusal alanlarda ailelere yardımcı olmayı
hedefleyen bir programdır. Karşıt olma karşıt gelme bozukluğu ve davranım bozukluğu tanısı alan
çocukların aileleriyle yapılan çalışmalarla bu programın etkinliği gösterilmiştir. Bu programın
amaçladığı etkinlik, 1 yıldan 2 yıla kadar devam etmektedir. (Webster-Stratton ve Reid 2010’dan akt.
Öztürk ve ark.)
Karşıt olma karşıt gelme olgularında, yaklaşık olarak %30’luk kısımda DEHB belirtileri
vardır. Bu sebeple bu çalışmanın DEHB tanısı almış ancak komorbit olarak Karşıt Olma Karşıt Gelme
tanısı da almış çocuklar üzerinde de etkisi olduğu gösterilmiştir. (Hartmann 2000’dan akt Öztürk ve
ark)
Ebeveyn-Çocuk Etkileşimi Terapisi (EÇET Parent-Child Interaction Therapy)
Bu terapide amaçlanan temel unsur, çocukların davranışlarının daha iyi yönetilebilmesi için
gerekli gayreti gösterebilmesi ve anne ve babaların çocuklarıyla olan iletişiminde daha anlayışlı, daha
sıcak ve daha kibar olmalarıdır. Anne ve babalara klinik odasında kendi çocukları ile özel bir iletişim
ve kendi davranışlarını yönetebilmeleri için zaman verilir. Terapistlerin buradaki rolü, gözlem
odasından mikrofon aracılığıyla, iletişim konusunda kendi gözlemledikleri yanlışları anne ve babalara
ifade etmektir. (Nixon ve ark. 2003’ten akt. Öztürk ve ark.)

8

Terapi sonrasında, her iki grup karşılaştığında, terapi uygulanan gruptaki DEHB tanılı
çocukların DEHB ve Karşıt Olma Karşıt Gelme belirtilerinde, davranışsal problemlerinde ve
agresyonlarında azalmalar görülmüştür. Bu grubun ailelerindeki stres düzeylerinde azalma ve uygun
anne-babalık becerilerinde de gelişmeler gözlemlenmiştir. (Matos ve ark. 2009’dan akt. Öztürk ve ark)
DEHB tanılı çocukların annelerine uygulanan psikososyal müdahelenin etki düzeyinin
araştırılmak istendiği başka bir çalışmaya, 100 DEHB tanılı çocuğun ebeveynleri dahil olmuştur. Bu
ebeveynlerden 50’sine 8 hafta boyunca stres yönetimi, etkili ebeveynlik becerilerinin artmasına
yönelik programlar, problem çözme becerileri, anne-babaların DEHB’ ye ilişkin bilgisini arttırmaya
yönelik programlar uygulanmıştır. Kalan 50 aileye ise herhangi bir program uygulanmamış, herhangi
bir müdahelede bulunulmamıştır. Ve uygulanan bu programlar sonrasında, iki grup birbiriyle
karşılaştırıldığında, müdahele edilen aielerin çocuklarının DEHB belirtilerinde belirgin bir azalma ve
ailelerin anne-babalık becerilerinde artış saptanmıştır. (Shata ve ark. 2014’ten akt. Öztürk ve ark.)
Sonuç
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu, okul öncesi ve okul dönemindeki çocuklarda
sıkça karşılaşılan, anne-baba için bilinmezlik durumu oluşturabilen, öğretmenleri de strese sokabilen
bir problemdir. (Lauth ve Naumann, 2009’dan akt. Ö. Kaymak 2010)
Tedavi aşaması çok zor olmayıp, tedavi için en etkin dönem okul öncesi dönem ve okul
döneminin ilk yıllarıdır. DEHB eğer tedavi edilmezse ömür boyu devam edeceğinden, okuldaki
başarısızlıklar ve davranış sorunları da devam edecektir. Çevresini de etkileyen bir rahatsızlık
olmasından ötürü çevresinden sürekli olarak olumsuz dönüşler alma riski artacaktır. Ve tüm bunlara
müdahele edilmediği sürece, DEHB tanılı çocuk ya da genç, ikincil sorunlar geliştirecektir.
Depresyon, davranım bozuklukları ve bunlara benzer başka problemler de geliştirme riski olacaktır.
Tedavinin başarılı olmasında başvurula terapistlerin ve hekimlerin dışında sınıf öğretmenleri ve anne-
babaya da önemli sorumluluklar düşmektedir. Bu bozukluğun tedavisindeki asıl amaç, DEHB tanılı
bireyin hayat kalitesini yükseltmek ve ailesine destek olmaktır. Tedavi her zaman ilaç demek değildir.
(Öner ve ark. 2003) Aile eğitim programları da DEHB tanısı almış bireyi, bireyin ailesini, bireyin okul
yaşantısını, sosyal çevresiyle olan iletişimini olumlu yönde etkilemektedir.

9

KAYNAKÇA:
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu, Dr. Pınar Öner, Dr. Özgür Öner, Dr. Ayla
Aysev, Cilt 12, 2003.
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu, Prof. Dr. Levent Kayaalp İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp
Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri, Türkiye’de Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar,
Sempozyum Dizisi No:62 Mart 2008 S:147-152
DEHB Tanılı Çocukların Ebeveynlerinde DEHB Oranı, Hüner Aydın, Rasim Somer Diler,
Ebru Yurdagül, Şükrü Uğuz, Gülşah Şeydaoğlu, Klinik Psikiyatri 2006;9:70-74
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Olan Çocukların Ebeveynlerinde
Mükemmeliyetçilik ve Dikkat eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu, Neslim Güvendeğer Doksat,
Hande Balkanlı Zengin, Mehmet Kerem Doksat, Cilt/Volume 43 Yıl/Year 2018
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Epidemiyolojisi, Taciser Uysal Özaslan, Öznur
Bilaç, Türkiye Klinikleri, 2015
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunun Etiyolojisi: Bütüncül Yaklaşım, Bedriye Öncü,
Selahattin Şenol Klinik Psikiyatri 2002;5:111-119 Öncü B, Şenol S.112
Okulda Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), Suna Kaymak Mersin
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 2, Aralık 2010, ss.1-10