OBEZİTE VE KİLO KONTROLÜNDE DAVRANIŞ DEĞİŞİKLİĞİ TEDAVİSİ NASIL OLMALI
Davranış değişikliği tedavisi son yıllarda önem kazanmıştır. Özellikle obezite ve yeme davranış bozukluğu alanlarında uygulanmaktadır. Özellikle obezite tedavisinde, bireyin kilo alması ve verememesine neden olan hatalı alışkanlıklarında vazgeçerek davranış değişikliği sağlamak çok önemlidir.
Yapılan çalışmalarda davranış değişikliği tedavisinin süresinin en az 16 hafta, tedavi sonrasında ağırlığın korunma süresinin ise en az 1 yıl olması gerektiği belirtilmektedir. Bu nedenle sağlanan bu davranış değişikliğinin kalıcı olması, yaşam tarzına dönüşmesi için daha yavaş kilo verilmesi gerekir. Obezitede davranış değişikliği için bireylere sağlıklı yeme alışkanlıkları kazandırılmalı, bireylerin fiziksel aktivite düzeyleri arttırılmalı ve pekiştirerek bunları yaşam tarzı haline getirilmeleri sağlanmalıdır. Böylece yaşam boyu kilo kontrolü sağlanmış olur ve ağırlık kaybı korunur.
Davranış değişikliği tedavisi farklılıklar gösterebilmektedir ancak genellikle plan kendi kendini gözlemleme, uyaran kontrolü, hedef belirleme, alternatif davranış geliştirme, pekiştirme-kendi kendini ödüllendirme, stres kontrolü, kognitif yapılanma-sosyal destek gibi yöntemlerden oluşmaktadır.
- Kendi Kendini Gözlemleme (Self-Monitoring)
Bu aşamada bireyden düzeltilmesi gereken davranışlarını tanımlaması istenir. Birey kendini gözlemleyerek obeziteye neden olan alışkanlıklarını belirler. Duygu durumuna göre yeme atakları olup olmadığı, günün hangi saatinde daha fazla yediği, neler yediği gibi durumları kaydetmesi istenir. Günlük şeklinde bir form tutulabilir ve bu form öğünlerde ne yenildiğini, kiminle, nerede, ne zaman, ne miktarda yenildiğini, bu öğünlerden önceki açlık derecesini, yemek yenildiğinde hissedilenleri; aynı zamanda fiziksel aktivitenin türü, süresi ve aktivite yapıldıktan sonra hissedilenleri içerir. Daha sonra bu form değerlendirilerek bireyin obeziteye neden olan davranışları belirlenmiş olur. Başlangıçta birden çok hatalı davranışa müdahale etmeye çalışmak birey için olumsuz sonuçlar doğurabilir o yüzden bizler diyetisyen olarak bu davranışları önem sırasına göre düzenleyip sırayla müdahale etmeliyiz. Hatta buna danışanla birlikte karar vermek en doğrusudur. Bireyin tuttuğu formdan yola çıkarak belirlenen obeziteye neden olan davranışlar; çok fazla miktarlarda ve hızlı yemek, büyük lokmalar almak, öğün aralarında sürekli bir şeyler atıştırmak, yemek yenildiği sırada başka aktivitelerle uğraşmak (sohbet etmek, TV seyretmek, okumak vb), sıkıntılı veya stresli durumlarda aşırı yemek, ikramları reddedememek gibi davranışlar örnek verilebilir.
Bu durumda yanlış alışkanlıklar düzeltilmeye başlanırken hedeflerin bireyler tarafından ulaşılabilir nitelikte olması önemlidir. Özellikle obez bireylerin daha önceki başarısızlıklarının temelinde bu yatmaktadır. Hedeflere ulaşıldıkça kendilerine olan güvenleri de artacaktır.
- Uyaran Kontrolü (Stimulus Control)
Davranış değişikliği tedavisinde uyaran kontrolünü sağlamak oldukça önemlidir. Obez bireylerin hatalı alışkanlıklardan uzaklaşmak için etraflarındaki hatalı davranışlara neden olan uyaranları kontrol altına alabilmelidir. Uyaran kontrolü sağlanırken örneğin; yiyecek alışverişine çıkıldığında tok karnına olmak, yenilmemesi gereken besinleri satın almamak, alışverişe liste hazırlayarak çıkmak, besinlerin daha sağlıklı ve düşük enerjili olanlarını tercih etmek, yemekleri yenilecek vakitleri ve miktarları önceden planlamak, gün içinde boş vakitleri değerlendirmek için aktiviteler planlanarak o vakitlerde atıştırma yapmayı önlemek, su içmeyi rutinleştirmek, su şişesini göz önünde bulundurmak, egzersiz için boş alan oluşturmak, bireyin teşvik edilmesi için yakın çevredeki insanların bilinçlendirilmesi ve desteklemenin sağlanması, düzenli olarak tartılıp ağırlığı not etmek, mutfakta fazla zaman geçirmemek, göz önünde yiyecek bulundurmamak, yenilmemesi gereken besinleri evde bulundurmamak, yemeklerde küçük, salatalarda büyük tabak kullanmak, yemek biter bitmez masadan kalkmak, yavaş çiğnemek, küçük lokmalar almak, yemek yerken başka aktiviteler (TV seyretmek, okumak gibi) yapmamak, yemeğe teşvik eden riskli durumları tespit etmek ve bu durumlardan uzak kalmaya çalışmak, alkol, zengin soslar ve süslemelerden kaçınmak, kalorisiz veya düşük kalorili içecekleri tercih etmek, kendini besin tekliflerini reddetmeye hazırlamak, kısa mesafelerde taşıt kullanmamak, asansöre binmemek, hızlı tempoyla yürümek, ev işlerini kendi kendine yapmaya çalışmak, çevredeki kişileri de "yeterli ve dengeli beslenme" konusunda teşvik etmek, yemek pişirilirken yağ miktarını azaltmak, kızartma yerine haşlama, ızgara veya fırında pişirmek vb), can sıkıntısı durumlarında yemek yerine farklı faaliyetlerle uğraşmak gibi öneriler verilebilir.
- Alternatif Davranış Geliştirme (Alternative Behavior Development)
Davranış değişikliği tedavisinde bireyler kendine hoşlanacağı aktiviteler aramalıdır. Bu aktiviteler yeme kontrolünü yapmakta kolaylık sağlar. Bu durum aslında bireyin yanlış beslenme davranışları yerine doğru davranışlar edinmesini sağlamaya yöneliktir. Bunun için çeşitli listeler ve hatırlatmalar kullanılabilir. Yeni davranışlar kişinin rutin düzenine uyum sağlayacak şekilde yerleştirilmeye çalışılmalıdır.
- Pekiştirme-Kendi Kendini Ödüllendirme (Self reward) (Contingency management)
Bu yöntemde amaç bireyin başarılarını ve kazandığı olumlu davranışları ödüllendirerek pekişmesini sağlamaktır. Birey ile diyetisyeni arasında yapılan küçük anlaşmalar zayıflamak ve sağlıklı beslenme davranışı kazanmak için pekiştirmeyi sağlar. Bu anlaşmalar bireyi ödüllendirmek adına olabilir. Verilecek ödül bireye zevk veren şeyler olmalı ve onu teşvik etmelidir. Bazı diyetisyenler bu ödülü serbest yeme günü veya sevdiği bir yiyecek olarak belirler ancak bu durum bireyseldir. Serbest yeme gününden sonra normal programa dönemiyorsa, kazandığı doğru alışkanlıklarından uzaklaşıyorsa bu ödül birey için uygun olmaz. Bu durumda ödül yemek dışında keyif aldığı faaliyetlerden seçilmelidir.
- Kognitif Yapılanma ve Sosyal Destek (Cognitive Behavior Modification)
Daha önce birçok diyet deneyip başarısız olan obez bireyler kendileri hakkında olumuz düşünceler taşımaktadır. Birçoğu bedenlerini sevmeyip gösterdikleri çabanın sonuçsuz olacağına inanırlar. Kognitif yani bilişsel yeniden yapılanma bireylerin olumsuz düşüncelerden uzaklaşarak bu düşünceleri olumlularla değiştirmesidir.
Bunu yaparken çevresel etmenler oldukça önemlidir. Bireyin yakın çevresi ve ailesinin desteği olumsuz etkileri azaltarak tedavinin başarısını arttırır. Birçok çalışmada eşli terapinin etkisinin daha fazla olduğu bulunmuştur. Davranış değişikliği tedavisi bireysel yapılabildiği gibi grupla da yapılmaktadır. Bireyler birbirinin başarısıyla teşvik olur ve birbirlerine destek olurlar.
Obez bireylere davranış tedavisinde destek olunmalı örneğin yanlarında yüksek kalorili şeyler yapmamak, yememek, bedenleriyle dalga geçmemek, inançlarını kırmamak, onlarla birlikte sağlıklı beslenmeye çalışmak, birlikte egzersiz yapmak yapılabilecekler arasındadır.
Davranış değişikliği tedavisi uzun ve karmaşık bir süreçtir. Bireyin, diyetisyenin, terapistin ortak yürütmesi gereken bu süreçte çevresel faktörler de kontrol altına alınmalıdır. Alışkanlık değiştirmek zordur ancak imkansız değildir. Acele etmemek gerekir. Süreci yavaş ve kararlı bir biçimde tamamlamak gereklidir. Süreç sonunda başarı bireyi olduğu kadar diyetisyenini de tatmin eder J
