1. DEHB NEDİR?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), nörogelişimsel bir bozukluktur. Çocuklarda yaygın olarak görülür ve bu nedenle üzerinde en çok bilimsel araştırma yürütülen nörogelişimsel bozukluklardan biridir.
DEHB, bir kişinin duygularını, düşüncelerini ve davranışlarını yönetme yeteneğini bozan bir yürütücü işlev bozukluğuna neden olan, uzun süreli (kronik) bir durumudur. DEHB’li bireyler günlük yaşamlarında aşağıdaki konularda problemler yaşarlar:
Davranışlarını yönetme
Dikkat odaklama
Dikkati sürdürme
Aşırı hareketliliği kontrol etme
Duygu durumunu düzenleme
Düzenli kalma
Talimatları takip etme
Hareketsiz oturma
DEHB teşhisi genellikle çocukluk döneminde alınır ve bu durum sıklıkla yetişkinlikte de devam eder. Ancak etkili tedavi yöntemleri mevcuttur. Tedavi edilmediğinde, DEHB ciddi ve yaşam boyu sürebilecek komplikasyonlara yol açabilir.1
2. DEHB Ne Kadar Yaygındır?
Amerika Birleşik Devletleri Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri’ne göre, ABD’deki 2 ila 17 yaş arasındaki çocukların yaklaşık %10.5’i DEHB tanısı almıştır.2 Dünya genelinde ise çocukların %7,2’sine DEHB tanısı konulmuştur. Türkiye’de ise DEHB’in görülme sıklığı %13.8 ile dünya ortalamasının oldukça üzerindedir.3 Ne yazık ki seneden seneye DEHB’in görülme sıklığı artmaktadır.
Erkekler çocuklar, kız çocuklarına göre DEHB teşhisini iki kat daha fazla almaktadır. Ancak bu, erkek çocukların DEHB’ye daha fazla sahip olduğu anlamına gelmez. Sadece, hiperaktif türde belirtiler daha sık görülmekte ve bu nedenle teşhis edilmesi daha kolay olmaktadır.1,3
3. DEHB Türleri ve Belirtileri
Çocuğunuzun takibini yapan sağlık uzmanı, belirli belirtilerin varlığına ve yokluğuna göre bir teşhis koyacaktır. Belirtilerin en az iki yaşam alanında (örneğin okul ve evde) işlevselliği etkilemesi ve en az son altı aydır devam etmesi gerekmektedir.
Amerikan Psikiyatri Birliği’nin (APA) Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı, Beşinci Baskı Metin Gözden Geçirme’de (DSM-5-TR™), yer alan kriterler doğrultusunda tanı konulur. Bireyin sergilediği belirtilere göre DEHB’in 4 farklı formu tanımlanmıştır.4
3.1. Dikkatsiz Tür
DEHB’in bu türünde dikkatteki bozulma ön plandadır. Kişi, dikkati odaklama ve sürdürmde, planlama (organizasyon) ve başlanılan görevi sürdürmekte zorluk yaşar. Bunun yanında hiperaktivite/dürtüsellik belirtileri görece daha azdır.
DSM-5-TR’ye göre, bu tipe sahip bir çocuğun aşağıdaki dokuz davranıştan en az altısını en az 6 aydır sergilemesi gerekmektedir. Bu davranışlar günlük aktivitelerde, okulda ve evde sorun teşkil etmelidir. Bu belirtiler ara sıra değil süreklilik halinde meydana gelirler:1, 4
Detaylara dikkat etmekte zorluk çekme veya dikkatsiz hatalar yapma.
Görevler ve oyunlar sırasında odaklanmayı sürdürmede sorun yaşama.
İyi dinleyememe, hayal kurma veya dikkati dağılmış gibi görünme.
Talimatları takip etmede ve/veya görevleri bitirmede zorluk çekme (işe başlanır ancar kısa sürede dikkat dağılır).
Görevleri ve etkinlikleri organize etmede yani düzene koymakta, ardışık işleri birbiri ardı sıra ve doğru sırada yapmakta zorlanma.
Sürekli zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınma veya bu görevleri sevmeme.
Sık sık gerekli eşyalarını kaybetme (okul gereçleri, gözlük, anahtar, telefon gibi).
Dış uyaranlar tarafından kolayca dikkati dağılma.
Günlük faaliyetlerde unutkan olma.
3.2. Hiperaktif-Dürtüsel Tür
DEHB’in bu türünde hiperaktivite ve dürtüsellikle ilgili sorunlar ön plandadır. Ancak dikkati toplama konusundaki zorluklar daha az belirgindir. Hiperaktivitenin belirtileri; yerinde duramama, fazla enerjiye sahip olma ve aşırı konuşkanlık gibi belirtileri içerir. Dürtüsellik, bağlama uygun olmayan davranışlarda bulunmak sürekli hareket etmeye yönelik bir eğilimde olmak durumlarını içerir.
Yine DSM-5-TR’ye göre, hiperaktif/dürtüsel tipe sahip kişilerde aşağıdaki belirtilerden en az 6’sı gözlenir ve bu davranışlar kişinin günlük yaşamdaki işlevselliğinde sorun yaratır:4
Eller veya ayaklarla oynamak ya da sürekli kıpırdanmak.
Oturması beklenirken yerinden kalkmak.
Uygun olmayan yerlerde koşmak veya tırmanmak.
Sessizce oyun oynama veya boş zaman aktivitelerine katılmada zorluk çekme.
Sürekli “harekette” veya “motor takılı gibi” görünmek.
Çok fazla konuşmak.
Sorular tamamlanmadan cevapları pat diye söylemek.
Sık sık sıra beklemede zorluk çekmek.
Başkalarının konuşmalarını veya oyunlarını bölmek veya müdahale etmek.
3.3. Kombine Tür
Bu türde kişi, yukarıda listenen 18 maddeden en az altı belirti gösterirler. Yani kişilerde hem dikkatsiz hem de hiperaktif/dürtüsel kategorilerinden davranışlar gözlemlenir. Dikkatsizlik ve hiperaktivite-dürtüsellik belirtileri eşit derecede görülür. Bu tip, DEHB ile en çok ilişkilendirilen türdür. Vaka oranlarının yaklaşık %70’i bu türe girer.1
3.4. Belirtilmemiş DEHB
Bu durumda, belirtiler o kadar şiddetlidir ki çocuklar işlev bozukluğunu açıkça gösterir, ancak DEHB’nin dikkatsiz, hiperaktif/dürtüsel veya kombine türü için resmi belirti kriterlerini karşılamazlar. Böyle durumlarda uzmanlar, teşhis olarak “belirtilmemiş DEHB” verirler.
Özetle; Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), bireylerin yaşamlarını derinden etkileyen karmaşık bir nörogelişimsel durumdur. Bu yazıda DEHB’in tanımı, yaygınlığı, türleri ve belirtileri üzerinde durularak, hem bireyler hem de toplum açısından ne denli önemli bir konu olduğu vurguladık. Ancak bu, DEHB hakkındaki konuşabileceklerimizin yalnızca küçük bir kısmı. Önümüzdeki yazılarda, DEHB’in nedenleri, tanı süreci, tedavi yöntemleri ve yaşam kalitesini artırmaya yönelik stratejilere daha detaylı olarak bakacağız.
Başka yazıda buluşana dek bilimle kalın.
Kaynaklar
Cleveland Clinic (2023, February). Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD). https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/4784-attention-deficithyperactivity-disorder-adhd
Danielson, M. L., Claussen, A. H., Bitsko, R. H., Katz, S. M., Newsome, K., Blumberg, S. J., … & Ghandour, R. (2024). ADHD Prevalence among US children and adolescents in 2022: Diagnosis, severity, co-occurring disorders, and treatment. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 1-18.
Ercan, E. S., Kandulu, R., Uslu, E., Ardic, U. A., Yazici, K. U., Basay, B. K., … & Rohde, L. A. (2013). Prevalence and diagnostic stability of ADHD and ODD in Turkish children: a 4-year longitudinal study. Child and adolescent psychiatry and mental health, 7, 1-10.
Birliği, A. P. (2013). Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı. Baskı (DSM-5). Amerikan Psikiyatri Birliği Yayınları.
