Şema Terapi: Kuramsal Temeller ve Klinik Uygulama

Şema Terapi Nedir?

Şema Terapi, 1990’lı yıllarda Jeffrey E. Young tarafından geliştirilmiş, temellerini bilişsel-davranışçı terapi (BDT) modelinden alan ancak onun sınırlarını aşarak daha derin ve kronik sorunlara yönelik tasarlanmış bütüncül bir psikoterapi yaklaşımıdır.

Young, BDT’nin kısa süreli ve semptom odaklı yapısının, çocuklukta şekillenen ve yetişkinlikte de devam eden tekrarlayan ilişki sorunları, derin duygusal yaralar ve kişilik düzeyindeki problemler karşısında yetersiz kaldığını gözlemlemiştir. Bu nedenle bağlanma kuramı, gestalt terapi, psikodinamik kuram ve duygusal odaklı terapi tekniklerini bilişsel-davranışçı yöntemlerle bir araya getirmiştir.

Şema Terapide Temel Kavramlar Nelerdir?

Erken Dönem Uyumsuz Şemalar (EDUŞ): Çocukluk ve ergenlik döneminde tekrarlayan olumsuz yaşantılar, ihmal, istismar, travma ya da aşırı koruyucu ebeveynlik gibi deneyimlerle gelişen; kişinin kendisi, diğerleri ve dünya hakkında oluşturduğu katı, derin ve işlevsiz bilişsel duygusal kalıplardır.

Özellikler:

• Genellikle yaşam boyu değişmeden kalır.
• Tetiklendiğinde yoğun duygusal tepkiler ortaya çıkar.
• Hem düşünce, hem duygu hem de davranış düzeyinde kendini gösterir.

Young, 18 temel şema tanımlar. Bunlardan bazıları şunlardır.

• Terk edilme / İstikrarsızlık – Yakın ilişkilerin kalıcı olmayacağı, terk edilme korkusu.
• Kusurluluk / Utanma – Temelde değersiz veya kusurlu olduğu inancı.
• Duygusal Yoksunluk – İhtiyaç duyulan ilgi, empati ve destekten yoksun kalma beklentisi.
• Bağımlılık / Yetersizlik – Tek başına baş edemeyeceğine inanma.
• Başarısızlık – Yeterince yetenekli, başarılı veya değerli olmadığı inancı.
• Boyun Eğicilik – Başkalarının isteklerine uymak zorunda hissetme.
• Onay Arayıcılık – Kabul görmek için sürekli başkalarının onayını arama.
• Karamsarlık – Olumsuzluk ve risklere aşırı odaklanma.

Temel Duygusal İhtiyaçlar: Şema Terapinin merkezinde, çocukluktan itibaren var olan beş temel duygusal ihtiyacın yeterince karşılanmaması yer alır.

1. Güvenli bağlanma – Güven, bakım, kabul ve sevgi.
2. Özerklik, yetkinlik ve kimlik duygusu – Kendi kararlarını verebilme, yeterlilik hissi.
3. İhtiyaç ve duyguları ifade özgürlüğü – Kendini özgürce ifade edebilme.
4. Spontanlık ve oyun – Doğallık, neşe ve yaratıcılık.
5. Gerçekçi sınırlar ve özdenetim – Kurallar, disiplin ve sorumluluk bilinci.

Bu ihtiyaçlardan biri ya da birkaçı karşılanmadığında, erken dönem uyumsuz şemalar ortaya çıkar.

Başa Çıkma Stilleri

Şema tetiklendiğinde kişi yoğun olumsuz duygularla karşılaşır ve bunlarla baş edebilmek için otomatik başa çıkma stratejileri kullanır. Young’a göre üç temel başa çıkma stili vardır:

• Boyun Eğme: Şemanın doğru olduğuna inanarak onun gereğini yerine getirmek.
• Kaçınma: Şemayla ilişkili duygulardan kaçmak için tetikleyici durumlardan uzak durmak.
• Aşırı Telafi: Şemaya tamamen zıt yönde, aşırı tepkisel davranmak (ör. değersizlik hissine karşı sürekli üstün görünme çabası).

Şema Modları: Şema modları, anlık olarak devreye giren duygu, düşünce ve davranış kümeleridir.

• Çocuk modları: Yaralı çocuk, öfkeli çocuk vb.
• Ebeveyn modları: Cezalandırıcı ebeveyn, talepkar ebeveyn.
• Sağlıklı yetişkin modu: İşlevsel, dengeli ve yapıcı tepkiler veren mod.

Mod çalışması, şema terapinin en etkili tekniklerinden biridir.

Şema Terapide Terapi Süreci ve Teknikler Nelerdir?

Şema Terapi süreci genellikle dört ana aşamada ilerler.

Değerlendirme ve Formülasyon

• Young Şema Ölçeği, yaşam öyküsü, tetikleyici durum analizi gibi araçlar kullanılır.
• Şemalar, modlar ve başa çıkma tarzları belirlenir.
• Geçmiş yaşantılar ile güncel sorunlar arasındaki bağ ortaya konur.

Farkındalık Geliştirme

• Danışan, günlük yaşamında hangi olayların şemalarını tetiklediğini fark eder.
• Hangi başa çıkma tarzlarını kullandığını anlamak, değişimin ilk adımıdır.

Duygusal Yeniden Yapılandırma

• Görselleştirme (Imagery Rescripting): Çocukluk anıları güvenli şekilde yeniden işlenir.
• Rol Canlandırma: Geçmişteki ilişki dinamikleri terapide yeniden yaşanarak sağlıklı alternatifler geliştirilir.
• Sınırlı Yeniden Ebeveynlik: Terapist, eksik kalan duygusal ihtiyaçları karşılayan, güvenli ve destekleyici bir figür rolü üstlenir.

Davranışsal Değişim

• Sağlıklı yetişkin modu güçlendirilir.
• Eski otomatik tepkilerin yerine işlevsel davranışlar konur.

Şema Terapide Klinik Kullanım Alanları Nelerdir?

Şema Terapi;

• Borderline, narsisistik ve diğer kişilik bozuklukları,
• Kronik depresyon,
• Anksiyete bozuklukları,
• Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB),
• Tekrarlayan ilişki sorunları,
• Öfke kontrol problemleri

gibi alanlarda etkilidir.

Terapötik İlişkinin Rolü ve Tedavi Süreci Nedir?

Şema Terapide terapötik ilişki merkezi önemdedir. Terapist, empatik anlayış ve güvenli bağlanma sağlayarak, danışanın geçmişte edindiği olumsuz bağlanma deneyimlerini dönüştürmesine yardımcı olur. Bu süreç, danışana hem eski yaralarını onarma hem de şemalara karşı yeni başa çıkma becerileri kazanma imkânı tanır. 

Tedavi süreci: Genellikle orta–uzun süreli bir yaklaşımdır (20–40+ seans). Kişilik bozukluğu vakalarında 1–2 yıl sürebilir. Bilişsel, duygusal ve davranışsal tekniklerin dengeli biçimde kullanıldığı, yapılandırılmış ancak esnek bir formatta ilerler.