DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU
ÖĞRETMEN VE AİLELERE ÖNERİLER
Aşırı hareketliliğin ve dikkat dağınıklığının en belirgin sorunlar yarattığı ortam sınıf ortamı olmaktadır. Bu nedenle öğretmenler tedavinin en önemli öğesi olmaktadırlar. Öğretmene düşen en önemli görev, çocuğun azalmış benlik saygısını ona yeniden kazandırmaktır. Dikkat dağınıklığı, aşırı hareketliliği olsa da bu çocukların normal bir zekaları vardır. Bazı alanlarda başarısızlıkları olsa bile başarılı oldukları alanlar da mutlaka çoktur. Bunları bulup çocuğa gösterebilen öğretmen zor olanı başarıp, çocuğu kazanacaktır.
S'nin vaka örneği
Başlangıçta S'nin dikkatini en çok beş dakika yoğunlaştırabildiğini izledim. Bu sürenin sonunda ne kadar çabalasam da ona hiçbir şey veremiyordum. Birden yerinden fırlıyor, sınıf içinde dolaşmaya başlıyordu. Sanki içinde bir şeyler oluyor ve onu boşaltması gerekiyordu. Onu bana en yakın olabileceği bir yere oturttum. Dikkatinin dağıldığını fark ettiğim an ona yerinden kalkmasını gerektiren bir görev verdim. Ya tahtayı siliyor, ya da yere düşen kalemimi bana veriyor veya bir arkadaşına yardım ediyordu. Böylece hem o enerjisini biraz boşaltmış oluyordu hem de onu ben yönlendirebiliyordum. Bir başka yararı da vardı: yaptıkları sonucunda ufak teşekkürle onun memnun olmasını sağlayabiliyordum. Bu işleri biraz daha erteleyerek, giderek dikkat süresini uzatmaya başladım. Şimdi derste sadece birkaç kere yerinden kalkıyor.
Özellikle yazı yazmanın gerektiği ödevlerde bu tip çocukların çok zorlandığı yaklaşık tüm öğretmenlerin ortak kanısıdır. Bu nedenle ödevini yapmayan ya da tahtada yazılanı defterine geçiremeyen öğrencisine kızıp kızmama ikilemini çok yaşarlar. Bu durumda önerilen, çocuğun durumunu göz önünde tutmak ve ondan yapabileceğinin en iyisini istemek şeklinde olmaktadır. Belki arkadaşları kadar güzel ya da hızlı yazamaz ama o da arkadaşları kadar çaba gösterecektir. Teneffüslerde eksikliklerini ödünleme çalışmaları pek önerilmemektedir. Çünkü bu çocukların dinlenmeye arkadaşlarından daha çok ihtiyaçları vardır.
Peki, bu yukarıda sözünü ettiğimiz yardımı sağlayabilecek okul ve öğretmenleri nasıl seçebiliriz ve seçerken dikkat edilmesi gereken unsurlar nelerdir?
Genel olarak ilk adım DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu)'li çocuğunuz için doğru ve uygun okul seçmektir. İşte ilk olarak buradan başlayabiliriz. Eğitim merkezi genel olarak engelli çocuk gruplarına ne kadar duyarlı ve mevcut kadrosu bu konuda ne kadar bilgili olmakta; ayrıca DEHB'li çocukları kabul etmekteler mi? Eğer kabul ediyorlarsa sınıflardaki öğrenci sayısı kaç kişiden oluşmaktadır? Sınıftaki öğrenci sayısının az olması, engelli çocuğun eğitim başarısının iyiye doğru gitmesinde çok etkilidir. Sınıfta bulunan çocuk sayısının ortalama 12 veya buna yakın sayıda olması uygundur. Eğitim merkezinde öğrencilere Psikolojik Rehberlik yapacak uzman personellerin bulundurulması ve bu personellerin DEHB konusunda geniş bilgiye sahip olmaları çok önemlidir.
Okulun DEHB'li çocukların ilaç kullanmasıyla ilgili tutumu nedir? Bazı eğitim merkezleri DEHB'li çocukların ilaç kullanmalarını sınıf ortamındaki huzursuzluğu aza indirgemek için isteyebilirler. Eğer çocuğunuzun ilaç kullanmaya ihtiyacı yoksa bu konu yetkililere iletilmeli ve konu ele alınarak görüşülmelidir.
Okulun disiplin yönergesi DEHB'li çocuk gruplarını nasıl ele almaktadır? Tutumları nedir? Bu prosedür çocuğunuz için ne derece uygun? Birçok DEHB'li çocukların uyumsuz davranışlarından dolayı okula kabul edilmedikleri veya okuldan uzaklaştırma cezaları aldıkları bilinmektedir.
Eğitim merkezi, ailelere, çocuklarının okul performanslarını takip etmeleri için ne tür etkinlikler yürütmektedirler? Eğitim merkezi ile aile iletişimi ne düzeydedir? Aile toplantıları yapılmakta mıdır? Çocuğunuzun eğitim aldığı okul, DEHB'li çocukların eğitim başarısını arttırmak için ne tür eğitim teknikleri uyguladıkları ve bu konu ile ilgili gelişmeleri ne düzeyde takip ettikleri, çocuğunuzun eğitimi konusunda çok önemli bir unsurdur. Ayrıca sınıf ortamında müsaade edilen engelli gruba dahil çocuk sayısı ne kadardır? Bu gruba dahil çocukların sayısının 2 veya 3'ten fazla olması verimli eğitim almalarını olumsuz yönde etkilemektedir.
Çocuğunuza uygun bir öğretmen seçerken iki noktaya dikkat edilmesi önemlidir.
—Bilgi.
—Tutum.
Çocuğunuza eğitim verecek olan öğretmen DEHB konusunda ne kadar bilgilidir?
Genel olarak birçok öğretmenin DEHB ve buna benzer bozukluklar konusunda son derece yetersiz bilgiye sahip oldukları, bildikleri motivasyon arttırma tekniklerinin hangisinin etkili olduğunu ve bu teknikleri nasıl kullanacakları konusunda bocalama yaşadıkları bilinmektedir. Bundan dolayı çocuğun DEHB'li olduğunu öğrenen anne-babalar ve öğretmenler, çocuğu kabullenebilmeleri ve ona yardım edebilmelerinde atacakları ilk adım, bu konuda kendilerini bilinçlendirmek olmalıdır. Çocuğun anne-babası olarak bu konuda bildiğimiz bilgileri öğretmenlere aktarmalıyız ya da bu DEHB konusunda uzman olan şahıslara yönlendirmeliyiz.
Öğretmenin DEHB ve Davranış Değiştirme Tekniklerine olan tutumları da çocuğun okul başarısını etkileyebilmektedir. Birçok öğretmen DDT(Davranış Değiştirme Teknikleri)'ni çok mekanik ve etkisiz olacağı gibi yanlış düşüncelere sahip olabilmektedirler. Bu yanlış tutumlar değiştirilmelidir. Bu durum gerçekleştirilemezse çocuğu daha motive edici, bu tekniğe inanan, bu tekniği kullanmaya daha yatkın öğretmenlerin eğitmesi daha uygundur. Bunun yanı sıra DEHB'li çocuklar için özel programlardan, yaz okullarından ve uzman eğitim servislerinden yararlanabilir.
Peki, anne-baba çocuğunun okul başarısını nasıl olumlu yönde etkileyebilir?
İlk olarak çocuğunuza yardım edebilmek için öğretmen-aile-çocuk üçlüsü olarak DEHB hakkında duyarlı, bilgili ve aktif olmalıyız. Aile olarak uzman şahısların ve öğretmenlerin önerilerini dikkate almalı, onlara uymalıyız. Öğretmenleri aile olarak teşvik etmeliyiz.
Öğretmen sınıf ortamında, çocuğa, davranışlarını kontrol etmesinde nasıl yardımcı olabilir?
DEHB'li çocukların hiperaktif davranışları, öğretmenin sınıf ortamında otoritesini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu durumu önleyebilmek için öğretmen çocuğa hiperaktif davranışlarını kontrol edemeyecek seviyeye geldiğinde ona ufak tefek görevler verebilir (tahtayı silme, bir arkadaşına yardımcı olma vs.). Bu davranışlar sonucunda onu ödüllendirerek benlik saygısı arttırılabilir. Bu görevlerin biraz ertelenmesi çocuğun hiperaktif davranışlarını kontrol etmesine yardımcı olabilir. DEHB'li çocuğun, sınıfta öğretmene en yakın yerde oturtulması, öğretmenin ona dikkatini verebilmesi açısından çok faydalıdır. Bu durumda öğretmen çocuğu yönlendirebilmekte ve sınıftaki huzursuzluğu en aza indirgeyebilmektedir.
DEHB'li çocukların okul başarısını geliştirmek ve davranışlarını şekillendirmek için birçok yöntem bulunmaktadır. Bu yöntemlerin birçoğu Bilişsel Davranışçı Yaklaşım temelli tekniklerdir. DEHB'li çocuğun davranışlarını değiştirme ve yönlendirmede olumlu pekiştirme, olumsuz pekiştirme ve ceza gibi yöntemler kullanılabilmektedir. Kullanılan teknik ne olursa olsun onun sistemli, tutarlı ve planlı kullanılması çok önemlidir. Örneğin; çocuğa bulunduğu olumlu davranış sonrası ödül verilecekse, ödül zamanında ve yerinde gerçekleştirilirse daha etkili olacaktır. Çocuktan istenilen görev durumuna uygun olmalıdır. Durumuna uygun olmadığı takdirde öğrenci başarısızlık hissi yaşayabilir ve bu duygu çocuğun benlik saygısında azalmaya yol açabilir. Bundan dolayı yapılması amaçlanan görevler basitten zora doğru sıralanmalıdır. Verilen ödüllerin somuttan daha çok soyut olması çocuğun kendi iç pekiştireçlerini devreye sokma açısından önemlidir. Ancak somut pekiştireçler de daha çok küçük yaş gruplarında etkili olabilmektedir.
Eğer çocuğun davranışlarını kontrol etmek ve yönlendirmek için ceza temelli bir teknik kullanılıyorsa, ceza kesinlikle fiziksel değil çocuğun benlik saygısını zedelemeyecek cezalar olmalıdır. Uygulanan ceza çocuğun yapmış olduğu davranışa eşit düzeyde olmalıdır. Çocuğa yapacağı davranış sonrası alacağı ceza önceden bildirilirse daha etkili sonuç alınabilmektedir. Unutmamamız gereken bir başka konu da cezanın pekiştirmeye göre dezavantajı, cezanın pekiştirme kadar kalıcı sonuçlara yol açamamasıdır. Örneğin; otoritenin ortamda bulunmamasından kaynaklı olarak çocuk sınıfta olumsuz davranışı göstermeyip ev ortamında olumsuz davranışı sergileyebilmektedir.
Özet olarak DEHB'li çocuğun davranışlarını yönetirken ve değiştirirken bir teknikten değil, birçok teknikten faydalanmak, daha kalıcı ve başarılı sonuçlar verecektir.
Uzm. Klinik Psikolog
Hemra MAMİYEV
