GUATR
Guatr nedenleri: İyot eksikliği, İyot fazlalığı, İlaçlar, Yiyecekler, Ailesel yatkınlık, vücudun hormon gereksiniminin artması
GUATR VE NODÜL KAVRAMI
Tiroidin büyümesine, diğer bir deyişle boyutlarının ve ağırlığının küçük miktarlarda da olsa artmasına guatr denir. Bu büyüme tiroidin bir ya da birkaç bölgesinde, tiroit içine veya dışına doğru yumrulaşma (tomurcuklanma) şeklinde olabilir. Yumrulaşan kesime nodül, bu şekilde büyümüş tiroide nodüler guatr denir (Şekil 1). Bu kısımdan itibaren yumru yerine nodül kelimesi kullanılacaktır. Tek bir nodül içeren guatrlar tek nodüllü guatr(soliter nodüler guatr), birden fazla nodül içerenler ise çok nodüllü guatr (multinodüler guatr) adını alır (Şekil 1).
Nodül içermeyen guatrlar düzgün ya da yaygın guatr (diffüz guatr) adını alır (Şekil 1). Çoğu kez düzgün ve nodüler guatr birlikte görülür, ancak hastalık gene de nodüler guatr olarak adlandırılır. Bazen tiroit gögüs boşluğu içine doğru büyüyebilir (substernal guatr).
Tiroidin büyüme şekline bakılmaksızın bir bölgede yaşayan nüfusun %5-10'luk bir kesiminde guatr ortaya çıkmışsa, bu bölgeye endemik guatr bölgesi denir. Ülkemizde başta karadeniz bölgesi olmak üzere çeşitli bölgelerdeki guatrlar bu tanım içinde yer alır. Endemik guatr çoğu kez iyot eksikliği gibi bilinen bir nedene bağlı olarak ortaya çıkar.Nodül ya da nodüllerin tipini ve yapısını aydınlatmak için tiroit ultrasonu ve tiroit sintigrafisi gibi tetkikler kullanılır.
GUATR NEDENLERİ
İyot eksikliği : Guatrın bilinen en sık nedeni iyot eksikliğidir. Alınan gıdalarda iyot azsa tiroide yetersiz iyot gelir. Dolayısıyla tiroit yeterli hormon yapamaz ve TSH yükselir. TSH ise T3,T4 düzeylerini normal sınırlara getirebilmek için bir yandan tiroidi büyütmeye bir yandan da tiroitte hormon üretimini arttırmaya çalışır.
İyot fazlalığı : Uzun süreli fazla iyot kullanılması, iyodun hormon yapısına katılmasını önleyebilir. Böylece hormon üretimi azalır. Bu durum guatra yol açabilir. Kimi durumlarda fazla iyot, kısa sürede gelişen tiroit iltihabı (subakut tiroidit) denen hastalığa neden olabilmektedir.
İlaçlar : Bu grupta en iyi bilinen ilaç, psikiyatrik hastalarda kullanılan lityum olup ayrıca amiyodaron adı verilen kalp ilacı da bazı sorunlara yol açabilir.
Yiyecekler : Bu yiyeceklerden en iyi bilinenleri lahana, şalgam ve brokoli gibi yiyeceklerdir. Lahana grubunun en tipik örneği karadeniz bölgemizde fazla tüketilen karalahanadır. Karalahanada bulunan bir madde tiroidde hormon üretimını önleyerek, daha önce değinilen mekanizmalarla guatr gelişmesine neden olabilir. Ancak bunun için bireyin aşırı miktarda bu sebzeleri tüketmesi gerektiği akılda tutulmalıdır.
Ailesel yatkınlık : Hormon üretim aşamalarından birinde ya da bir kaçında kalıtım yolu ile geçen bozukluk olması, hormon üretiminde azalmayla sonuçlanacağından tiroit büyüyebilir.
Vücudun hormon gereksiniminin artması : Gebelik ve büyüme çağında hormon gereksinimi artar. Eğer bu bireylerde ailesel yatkınlık varsa ya da yukarıda değinilen nedenlerden biri ya da birkaçı da devreye girerse guatr ortaya çıkabilir.
Guatra neden olan bu faktörler aynı zamanda tiroidin işlevsel bozukluklarına da neden olabilmekte, diğer bir deyişle tiroidin işlevsel bozuklukları guatra eşlik edebilmektedir.
TİROİDİN İŞLEVSEL (ÇALIŞMA) BOZUKLUKLARI
Tiroit hastalığı olan bireylerin çoğunda kan hormon düzeyleri normaldir. Bu durum, normal çalışan tiroit (ötiroidi)olarak bilinir. Eğer bu bireylerde guatr varsa buna normal çalışan guatr (ötiroidik guatr) denir ve vücudun metabolizması normaldir.
Diğer yandan herhangi bir nedene bağlı olarak kanda tiroit hormon düzeyleri normalden düşük veya yüksek olabilir. Kan hormon düzeyi düşüklügünde metabolizma yavaşlarken, kan hormon düzeyi yüksek olduğunda metabilizma hızlanır ve sonuçta bir takım sorunlar ortaya çıkar. Bu değişimler çoğunlukla tiroitte gelişen hastalıklardan kaynaklanır. Ancak kanda tiroit hormon düzeyinde değişmelere yol açabilen baska hastalıklar da vardır. Çok uygun bir tanım olmamakla beraber kanda tiroit hormon düzeylerindeki değişmelere bağlı ortaya çıkan sorunlar tiroidin işlevsel bozuklukları adı altında incelenir ve temelde iki ayrı işlevsel bozukluk vardır.
FAZLA ÇALIŞAN TİROİDİN TANIMI (HİPERTİROİDİ)
Nedeni ne olursa olsun kanda tiroit hormonlarının yüksek olmasına bağlı sorunların ortaya çıkmasına tiroit zehirlenmesi, daha doğru bir söyleyişle tiroit hormon zehirlenmesi (tirotoksikoz) adı verilir. Bununla birlikte kanda hormon yüksekliğine bağlı ortaya çıkan sorunlar, süregelen bir alışkanlıkla fazla çalışan tiroit (hipertiroidi)başlığı altında incelenir.
FAZLA ÇALIŞAN TİROİDİN NEDENLERİ
Çok çeşitli nedenlere ortaya çıkabilir. Bu kısımda en sık karşılaşılan durumlar verilecektir.
Tiroitte fazla hormon üretilmesi: Tiroitte fazla miktarda hormen üretilmesi, genellikle hormonların kana fazla miktarda geçmesi ile sonuçlanır. Çoğu kez guatrı olan hastalarda görüldüğünden fazla çalışan guatr (hipertiroidik guatr) adını alır.
Nodüler guatrda bulunan nodül veya nodüllerden biri ya da birkaçında fazla hormon üretiliyorsa; bu hastalıkfazla çalışan nodüler guatr (toksik nodüler guatr ya da hipertiroidik nodüler guatr) adını alır. Bu nodüller özerk nodül (otonom nodül) olarak da isimlendirilirler ve nedeni tam olarak bilinmemektedir. Diğer yandan tiroidin tüm hücrelerinde hormon üretimi fazla ve guatrda nodül yoksa; hastalık yaygın fazla çalışan guatr(difüz hipertiroidik guatr) adını alır. Bu durumun en sık nedeni çoğu kez tiroide karşı oluşan tiroit antikorları adı verilen bir yapıdır. Bu yapılar tiroidi aşırı şekilde uyararak fazla hormon üretilmesini sağlar. Bu şekilde gelişen hastalığa Graves hastalığı (Basedow hastalığı) denir. Bu hastalık tüm konularda Graves hastalığı olarak yazılacaktır.
Tiroitte fazla üretim olmamasına karşın tiroitteki depo hormonların hızlıca kana geçmesi: Bu durum çoğunlukla tiroidin kısa sürede gelişen iltihabi hastalığında (subakut tiroidit) ortaya çıkar.
Tedavi amaçlı dışarıdan fazla tiroit hormonu verilmesi: Tiroit hormonu içeren ilaçların kontrolsüz ve yüksek dozda kullanılması sonucu kan tiroit hormon düzeyleri yükselir. Bu bireylerde, ilacın dozu azaltıldığında ya da ilaç kesildiğinde bulgular düzelir.
AZ ÇALIŞAN TİROİDİN TANIMI (HİPOTİROİDİ)
Herhangi bir nedenle kanda tiroit hormon düzeyinin azalmasına bağlı sorunların ortaya çıkmasına, tam karşılığı olmamakla beraber az çalışan tiroit (hipotiroidi) adı verilir.
AZ ÇALIŞAN TİROİT NEDENLERİ
Guatra neden olan etmenler: İyot eksikliği ya da fazlalığı, lityum gibi ilaçlar, ailesel yatkınlık, guatr yapan yiyecekler. Bu etkenler tiroitte hormon üretimini azaltır ve çoğunlukla beraberinde guatr ortaya çıkar. Bunlara az çalışan guatr (hipotiroidik guatr) adı verilir
Tiroidin tahrip olması: Genellikle fazla çalışan guatrlarda tedavi amacıyla verilen radyoaktif iyot ya da diğer hastalıklar için kullanılan radyasyon tedavisi (şua tedavisi; radyoterapi) tiroit hücrelerini tahrip eder ve bu hücreler yeterli hormon üretemezler. Bu hastalara hormon tedavisi verilmezse hormon azlığına bağlı sorunlar ortaya çıkar.
Tiroide yönelik ameliyatlar: Ameliyatla tiroidin bir kısmı ya da tamamı çıkarılırsa ya hormon üretimi azalacak ya da hormon üretilemeyecektir. Sonuçta kan hormon düzeyleri düşecektir.
Tiroidin iltihabi hastalıkları: Bu hastalıklar da tiroidin tahrip olması sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu grupta en sıkHashimoto hastalığı görülür. Nedeni, vücut savunma sisteminin tiroide karşı oluşturduğu tiroit antikorları adı verilen yapıladır. Bu yapılar tiroitte hormon üretimini azaltırlar. Bu hastalıkların bir kısmında tiroit büyüyebilir.
Doğuştan az çalışan tiroit: Yeni doğan çocukta kan tiroit hormon düzeyinin düşük olmasını anlatır. Buna bağlı sinir sistemi gelişmesinde aksaklıklar ve zeka düzeyi ile ilgili sorunlar ortaya çıkabilir. Bu durum kretinizm olarak da bilinir. En sık nedeni annedeki iyot eksikliğidir. Böylece anne karnındaki bebekte de iyot eksikliği ortaya çıkar ve bebekte hormon üretimi azalır. Bazen anne karnındaki bebekte hormon yapım aşamalarından biri ya da bir kaçında bozukluk olabilir. Böylece bebekte hormon yapımı aksar. Bir başka neden, annede gebelik sırasında fazla çalışan guatrın var olması ve bunun tedavisi için annenin kontrolsüz ilaç kullanmasıdır. Bu üç durumda, yeni doğan çocukta tiroidin az çalışması yanında büyük guatr da olabilir. Ender olmakla beraber anne karnındaki bebekte tiroit gelişemez ve çocuklar tiroitsiz doğabilir. Bu durumda da yenidoğanda hormon üretimi olmaz.
