Neden öfkeleniriz?
Öfke, insanın mutluluk, üzüntü, korku, ve nefretten oluşan beş temel duygusundan biridir ve insanın doğasında vardır. Öfkelenmenizden kendi kişisel kuruntularınız sorumlu olabileceği gibi, daha önceden başınızdan geçmiş ve sizi öfkelendirmiş bazı olayların anıları da sorumlu olabilir.
Öfke gerçek veya varsayılan haksızlığa verilen tepki olarak değerlendirilebilir. Haklı iken haksız duruma düştüğümüzde, haksız isteklerde bulunulduğunda, kandırıldığımızda öfke duyarız. Diğer yandan öfke,engellenme karşısında ortaya çıkan duygulanım ve coşku durumu olarak da tanımlanabilir. İnsan "haz" yaşamaya dönük bir canlıdır. Haz dünyasını engelleyecek her durum, olay veya kişi, insanda öfke duygusu yaratır.
Öfke konusunda yapılan çalışmalar, öfkeye neden olan en önemli faktörlerin "çelişkili planlar" olduğunu, bunu "aşağılık duygusu" ve "prestij kaybetme"nin izlediğini göstermiştir. Ayrıca yüksek ısı, soğuk, trafik, sıra bekleme gibi günlük yaşam olayları, ekonomik sıkıntılar, mesleki doyuma ulaşamama, korku gibi hoş olmayan durum ve duygular da öfke oluşturan etmenler arasında sayılabilir.
Bireyin öfke duygusu, içinde yetiştiği ailenin psikolojik örüntüleriyle de yakından ilişkilidir. Sağlıklı bir aile birliği olmayan, esnekliği az, çelişkili ve örgütlenmemiş bir aile ortamı içinde büyümenin öfke kaynağı olduğunu gösteren pek çok araştırma vardır.
Öfkenin nedenleri yaşla birlikte değişiklik gösterir mi?
İnsanın öfke duygusu incelendiğinde bu duyguya yol açan etmenler esas olarak aynı sebeplere dayanmakla birlikte kişilerin arzu ve istekleri, içinde bulundukları gelişim dönemlerine yani yaşa göre değiştiği için öfkenin nedenleri de faklılık gösterir. Süt çocuklarında faaliyetin ve araştırıcı güdülerin engellenmesi gibi basit sınırlamalar öfkenin kaynağını oluşturur. Bir-üç yaşlarında duygu ve düşüncelerin yeterince anlatılamaması öfke nöbetlerine neden olur. Çocuklarda tuvalete oturmasının istenmesi, nesnelerin elinden alınması, yüzlerini yıkama zorunluluğu, yalnız bırakılmak, bir yetişkinin ilgisini kaybetmek ve ya giriştikleri bir faaliyette başarısızlık öfke nedenlerindendir. Ergenlik döneminde öfkeye neden olan duygulanımlar genellikle sosyal kaynaklıdır. Ergenle alay edilmesi, ona yalan söylenmesi öfkeyi oluşturan başlıca nedenlerdir. Bazen de yapmak istedikleri bir işte başarısız olduklarında öfke duyabilir, kendi yanlışlarına öfkelenirler. Bu dönemde bir yandan bağımsız olmak istenirken, diğer yandan yetişkin desteğine ihtiyaç duyulması bireyde çatışma ve öfkeye sebep olur. Yetişkinlikte ise daha çok rekabet şartları, sorumlulukların getirdiği yükler ve zorunluluklar insanı engeller ve öfke doğurur.
Öfkenin olumlu bir işlevi var mıdır?
Öfke kısa süreli ve orta yoğunlukta ortaya çıktığında yararlı iken, sürekli ya da şiddetli olduğunda yıkıcı olabilen bir duygudur.
Öfke belirli bir sınır içinde karşılaşılan engeli aşmak, hoş olmayan durumdan kurtulmak için gerekli tutum ve davranışta bulunmak için motivasyon kaynağı olabilmekte, kişiyi koruyucu yönde işlev yapabilmektedir. Belli limitteki öfke bireyin kendi varlığını koruması, tanıtması ve çevreye kabul ettirmesi için gereklidir. Bu durum özellikle çocukluk çağında önemlidir. Çocukluk ve gençlik çağında engeller karşısında öfkelenmek kişiliğin korunması, saygınlık kazanması ve bu saygınlığın sürdürülmesi açısından işlev görür. Ayrıca gencin bağımsızlığı ve sorumluluğu arasındaki sınırın belirlenmesinde de öfkenin ve öfkeye karşı çevrede oluşan tepkinin yeri büyüktür. Öfke duygusu kontrol edildiğinde, insana enerji verir ve harekete geçirir.
Öfkenin olumsuz işlevleri nelerdir?
Öfke aşırı ve kontrolsüz şekilde olduğunda başta saldırganlık olmak üzere; alkolizm, kalp rahatsızlıkları ve depresyon gibi ciddi uyum ve sağlık sorunlarına yol açabilir, kişiler arası iletişimi olumsuz yönde etkiler, çatışmalara neden olur. Şiddet, saldırganlık, çocuk istismarı gibi pek çok kişisel ve sosyal problemin temelinde öfke vardır.
Günümüzde, öfke duygusu ve öfke duygusunun eşlik ettiği istenmeyen davranışlar özellikle okullarda önemli bir sorun olarak görülmektedir. Bu sorun başta öğretmenler olmak üzere okul yöneticilerini ve anne-babaları kaygılandırmaktadır; çünkü özellikle öfke duygusunun eşlik ettiği olumsuz davranışlar güvenli okul ortamını tehdit etmektedir.
Öfke nasıl ifade edilir?
Öfkenin dışsallaştırılmasında her ne kadar istenmeyen bir davranış şekli olsa da en çok tercih edilen davranış biçimi saldırganlıktır. Öfkeyi dışavurum yollarından yaygın olarak kullanılan bir diğer yol ağlamaktır. Bazı insanlar öfkelerini bastırmayı ya da gizlemeyi tercih ederken bazıları da mantığa bürüme, inkar, bastırma, yer değiştirme gibi savunma mekanizmalarını kullanarak öfkelerini ifade ederler. Savunma mekanizması sayesinde birey, öfkesini anlık olarak baskı altında tutabilir, karşısındakine sabırlı davranabilir. Ancak devamlı bu yola başvurmak, öfkenin içe atımına neden olabilir. Öfkenin ifade edilmesinin bir diğer yolu da öfkenin kontrol edilmesidir. Bu ifade ediş şekli; olumsuz duygular ile mücadele edebilmeyi sağlayacak problem çözme ve iletişim becerilerinden yararlanmayı, daha sakin ve mantıklı şekilde davranabilmeyi kapsar.
Öfkemi nasıl kontrol edebilirim?
İlk olarak birey duyduğu öfkenin nedenini bulmalı, tanımlamalı ve sonrasında bu durumla nasıl mücadele edip çözümleyebileceğini saptamalıdır. Eğer öfkenin nedeni belirlenmezse ona karşı eyleme geçemeyiz. Yani asıl hedef hiç öfkelenmemek değil öfkenin kaynağını keşfetmek, ona karşı önlem almak ve olumlu bir dışavurum biçimi seçmektir.
İnsanlar öfkenin neden olduğu olumsuz sonuçlar ve kültürel nedenlerden dolayı öfkelenmekten korkup, öfke duygusunu ifade etmekten çekinebilirler. Oysa ki evrensel ve oldukça güçlü bir duygu olan öfke, insanın yok sayamayacağı bir duygudur. Öfkenin bastırılması, var olan enerjinin içe döndürülmesidir ve bu durum bireyin kendisine zarar vermesine neden olur. İşte bu yüzden insanların bastırılmış öfkelerinden haberdar olmaları önemli bir adımdır.
İnsanda var olan saldırganlık yok olmaz veya tümüyle bastırılmaz; ancak biçim değiştirir. Bu nedenle spor yapmak beden gücünün olumlu anlamda dönüştürülmesine bir örnek iken; herhangi bir alanda sahip olunan bir hobi kişiyi rahatlatacak ve ilgisini olumlu alanlara yönlendirecektir.
KAYNAKLAR: Balkaya F, Şahin NH. (2003) Çok Boyutlu Öfke Ölçeği. Türk Psikiyatri Dergisi, 14, 192-202
Baltaş, A, Baltaş Z. (1993) Stres ve Başa Çıkma Yolları. Ankara: Remzi Kitabevi
Kökdemir, Hülya. (2004) Öfke ve Kontrolü. Pivolka Dergisi, 12,7-14
Özmen, Ahmet. (2006) Öfke: Kurumsal Yaklaşımlar ve Bireylerde Öfkenin Ortaya
Çıkmasına Neden Olan Etmenler. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 39,4
Semerci, Z. Beng, (2005) Duyguların Şifresi. İstanbul: Alf Basım Yayım Dağıtım
Soykan, Çiğdem. (2003) Öfke ve Öfke Yönetimi. Kriz Dergisi, 2, 20
Yavuzer, Haluk. (2006) Çocuk Psikolojisi. Ankara: Remzi Kitabevi
