İdrar kaçırma nedir?
Miktarı ne olursa olsun her türlü istemsiz idrar kaçırma durumu “üriner inkontinans” olarak tanımlanır. İdrar kaçırma, başka bir ifade ile mesane kontrolünün kaybı, yaygın görülen ve kişiyi zor durumda bırakan bir sağlık problemidir. Kadınlarda erkeklere oranla daha sık görülür ve yapılan araştırmalarda 60 yaş altında kadın-erkek oranı 4/1, 60 yaş ve üstü için 2/1 olarak tespit edilmiştir.
İdrar kaçırma asla yaşlılığın doğal bir sonucu, vazgeçilmez bir parçası olarak görülmemelidir. Uzayan yaşam süresi ve bunun doğal bir sonucu olarak artan yaşlı nüfusun sosyal hayatın önemli bir parçası olduğu ve kaliteli yaşaması ve yaşlanması gerektiği göz önünde bulundurulduğunda idrar kaçırmanın sosyal hayattan uzaklaşma ve evden dışarı çıkamama nedeni olarak görülmesi yanlıştır. Pek çok insan sıkıntının sadece kendisinde olduğunu ya da tedavisi olmadığını düşünerek sessizlikle durumu kabul eder. Ancak idrar kaçırma sık görülen ve tedavisi olan bir problemdir. Şikayetlerin ciddiyeti ara sıra öksürme, hapşırma ile tetiklenen sızıntı şeklinde idrar kaçırmadan ani ve şiddetli idrar yapma hissi ile sıkışıp tuvalete yetişemeden tüm kıyafetlerini ıslatacak düzeyde idrar kaçırmaya kadar değişir.
Uzun süreli ve tedavi edilmeyen idrar kaçırma cilt problemleri ve tekrarlayan idrar yolu enfeksiyonlarına neden olabilir ve sosyal, kişisel ve iş hayatını olumsuz etkileyebilir.
Yaşam kalitesini ve günlük aktiviteyi olumsuz etkileyen idrar kaçırma problemleri mutlaka bir uzman tarafından değerlendirilmelidir. Basit yaşam tarzı değişiklikleri ya da ilaç tedavileri ile yaşanan rahatsızlık azaltılabilir ya da idrar kaçırma tamamen ortadan kaldırılabilir.
• Stres Tipi İdrar Kaçırma /Stres İnkontinans: Öksürme, hapşırma, gülme, egzersiz ya da ağır kaldırma sonucu karın içi basıncın artması ile tetiklenen idrar kaçırma olarak tanımlanır. En sık nedeni pelvik taban kaslarındaki zayıflamadır ve kadınlar arasında en sık görülen idrar kaçırma tipidir. Karın içi basıncın aniden arttığı durumlarda yeterli üretral kapanma sağlanamaz ve idrar kaçırma ortaya çıkar. Altta yatan nedenler arasında doğum travmaları, menopoz sonrası gelişen östrojen eksikliği, yaşlanma, uzun süren kabızlık, obezite, sigara, uzun süren öksürük sayılabilir.
• Sıkışma Tipi İdrar Kaçırma / Urge İnkontinans: Ani ve şiddetli idrar yapma hissi ve sonrasında gelişen istemsiz idrar kaçırma olarak tanımlanabilir. Gece de görülen sık idrar yapma ihtiyacı hissedilebilir. İdrar yolu enfeksiyonu, üriner sistem taşları gibi basit nedenlerden ya da nörolojik bozukluklar ve diyabet gibi daha ciddi nedenlerden kaynaklanabilir.
• Taşma Tipi İdrar Kaçırma / Overflow İnkontinans: Mesanede kapasitenin üzerinde idrar depolanması ve mesanenin tam olarak boşaltılamamasına bağlı olarak devamlı ve sık bir şekilde küçük miktarlarda idrar kaçırma olarak tanımlanır. Erkelerde en sık sebep prostat büyümesidir.
• Fonksiyonel Tip İdrar Kaçırma: Fiziksel ya da zihinsel bir yetersizlik durumunda tuvalete zamanında yetişememe sonucu ortaya çıkan idrar kaçırmadır.
• Miks Tip İdrar Kaçırma: Birden fazla idrar kaçırma tipinin bir arada bulunması olarak tanımlanır.
İdrar kaçırma nedenleri nelerdir?
İdrar kaçırma bir hastalık değil, bir bulgudur. Günlük alışkanlıklar, altta yatan sağlık sorunları ve fiziksel problemler nedeniyle ortaya çıkabilir.
Geçici idrar kaçırma:
Bazı içecek, yiyecek ve ilaçlar idrar söktürücü gibi ekti göstererek, idrar kesesinde hassasiyete neden olarak ya da idrar miktarını arttırarak şikayetleri tetikleyebilir;
• Alkol: Mesaneyi uyarıcı etkisi vardır ve idrar miktarını arttırır.
• Kafein: Aynı alkol gibi mesaneyi uyarıcı etkisi vardır ve idrar miktarını arttırır.
• Çay ve kahve: İdrar miktarını arttırır.
• Karbonatlı ve gazlı içecekler
• Yapay tatlandırıcılar
• Mısır şurubu
• Bol baharatlı, şekerli-asitli yiyecekler, özellikle turunçgiller
• Kalp ve tansiyon ilaçları, sakinleştiriciler ve kas gevşeticiler
• Yüksek doz B ve C vitamini
• Aşırı sıvı alımı: Kısa sürede tüketilen yüksek miktarda sıvı, mesane kapasitesinden fazla idrar oluşumuna neden olur.
• Yetersiz sıvı tüketimi: Yoğunluğu artan idrar mesaneyi uyarıcı etki gösterir ve idrar kaçırma şikayetlerini arttırabilir.
Kolaylıkla tedavi edilebilecek basit sağlık problemleri nedeniyle ortaya çıkabilir;
• İdrar Yolu Enfeksiyonları: Bu tür enfeksiyonlar idrar kesesini tahriş ederek acil idrar yapma isteği ve idrar kaçırmaya neden olabilirler. İdrar yolu enfeksiyonlarının diğer belirtileri idrar yaparken yanma hissi ve kötü kokulu idrardır.
• Kabızlık: Rektum (Kalın bağırsakların makattan önceki son bölümü) idrar kesesine yakın yerleşimlidir ve idrar kesesi ile pek çok ortak sinirsel uyarıma sahiptir. Sert bir dışkı sinirleri uyararak idrara çıkma sıklığını arttırır.
Kalıcı / Israrlı idrar kaçırma:
İdrar kaçırma bazen altta yatan fiziksel problemler ya da değişikliklere bağlı olarak kalıcı / ısrarlı hale gelebilir.
• Gebelik: Hormonal değişiklikler ve artan rahim ağırlığı nedeniyle stres tip idrar kaçırma ortaya çıkabilir.
• Doğum: Doğum sayısının fazla olması, bebeğin iri olması, müdahaleli doğum (vakum, kaşık vb.) idrar kaçırma riskini arttırabilir. Yapılan bilimsel araştırmalarda vajinal doğum ve sezaryen doğum arasında idrar kaçırma riski açısından anlamlı farklılık saptanmamıştır. Doğum eylemi esnasında oluşan basınç ile mesane kontrolünü sağlayan kasların zayıflaması ve sinir yapıları ve destek dokuların zarar görmesi pelvik taban adı verilen destek yapıların sarkmasına neden olur. Bu sarkma ile birlikte idrar kesesi, rahim, rektum, ince bağırsaklar normal pozisyonundan daha alt seviyelere itilebilir ve vajen (hazne) içine doğru uzanabilirler. Bu durum idrar kaçırma riskini arttırabilir. Doğuma bağlı idrar kaçırma doğumdan hemen sonra ya da yıllar sonra ortaya çıkabilir.
• İleri yaş: İdrar kaçırma yaşlanma sürecinin normal ve kaçınılmaz bir sonucu değildir. Yaşlanma idrar kaçırmaya yol açmaz ama yaş ilerledikçe ortaya çıkan değişiklikler riski arttırabilir. Yaşla birlikte mesanenin kasılma gücü, mesane kapasitesi, işemeyi geciktirme becerisi azalır. Ortaya çıkan hormonal değişiklikler, güçsüzleşmiş pelvik taban kasları sonucu fonksiyonel üretra basıncı azalır. Her iki cinsiyette mesane aşırı kasılma eğilimindedir. Parkinson, inme, kronik depresyon gibi kronik nörolojik hastalıklar; yaşlı kadınlarda idrar çıkışındaki kasların güçsüzlüğü; yaşlı erkeklerde prostat büyümesi, idrar kanal darlıkları gibi idrar çıkışındaki kronik tıkanıklıklar idrar kaçırma riskini arttıran nedenler arasında sayılabilir. Zihinsel kapasite ve hareketlilikte azalma, reflekslerde bozulma ve gece idrar üretiminin artması da yaşla birlikte artan idrar kaçırma riski nedenleridir.
• Menopoz: Östrojen hormonu idrar kesesi ve üretra adı verilen dış idrar kanalının iç yüzeyini kaplayan hücrelerin canlı ve sağlıklı kalmasını sağlar. Menopoz sonrası östrojen hormonunun azalması ile bu dokuların bozulması idrar kaçırmayı şiddetlendirebilir.
• Histerektomi (Rahim alınması operasyonu): Kadınlarda rahim ve idrar kesesi pek çok ortak kas ve bağ dokusu ile desteklenir. Rahim alınması da dahil pek çok kadın üreme sistemi cerrahisi pelvik taban kaslarını olumsuz etkileyerek idrar kaçırmaya neden olabilir.
• Prostat büyümesi: Özellikle ileri yaşta idrar kaçırma iyi huylu prostat büyümesi olarak bilinen, prostat bezinin büyümesinden kaynaklanır.
• Prostat kanseri: Stres tipi ya da sıkışma tipi idrar kaçırma tedavi edilmemiş prostat kanseri ile ilişkilendirilebilse de idrar kaçırma sıklıkla prostat kanser tedavilerinin yan etkisi olarak karşımıza çıkar.
• Tıkanıklık: İdrar yollarının herhangi bir seviyesinde oluşan tümöre bağlı tıkanıklık normal idrar akışını engelleyebilir ve taşma tipi idrar kaçırmaya neden olabilir. İdrar yollarındaki taşlar idrar kaçırmayı tetikleyebilir.
• Nörolojik bozukluklar: Normal mesane çalışması için beyin, omurilik ve mesane arasında koordinasyon olması gerekir. Multipl skleroz, Parkinson hastalığı, felç, beyin tümörü, omurilik tümörü ya da omurilik hasarı bu koordinasyonu bozarak idrar kaçırmaya sebep olabilir.
Nasıl tanı koyulur?
İdrar kaçırmanın tam anlamıyla tedavi edilebilmesi için kaçırma tipinin tanımlanması, ciddiyeti ve altta yatan nedenlerin belirlenmesi gerekir. Detaylı tıbbi hikaye alınmalı ve fizik muayene yapılmalıdır. Doktorunuzun gerekli gördüğü durumlarda ek testlere ve farlı branşlardan doktor muayenelerine ihtiyaç duyulabilir.
• İdrar Tahlili: Enfeksiyon, kanama ve diğer anormal bulguların tespiti açısından önemlidir.
• Üriner Sistem Ultrasonografisi: İdrar yolları ve iç genital organlar değerlendirilir.
• İşeme Günlüğü / Mesane Günlüğü: Birkaç gün boyunca ne kadar sıvı tükettiğinizin ve ne kadar idrar yaptığınızın ölçülerek kaydedilmesi istenir. Aynı zamanda ani sıkışma atakları ve idrar kaçırma sayı ve zamanları takip edilir.
• İdrar Akım Hız Ölçümü / Üroflowmetri: İdrar akım hızı ve idrar miktarı ölçülür.
• İşeme Sonrası Mesanede Kalan İdrar Ölçümü / PVR: İdrar akım hız ölçümü sonrasında doktorunuz tarafından bir kateter ya da ultrasonografi yardımıyla mesane içinde kalan idrar miktarı değerlendirilir.• Mesane Basınçlarının Ölçümü / Ürodinami: Üretra ve mesane içinde yerleştirilen bir kateter yardımıyla mesane serum ile doldurulur ve bu sırada mesane basınçları ölçülür ve kaydedilir. İdrar kaçırma tipinin belirlenmesinde önemli bir testtir.
• Sistografi: Üretra ve mesane içine yerleştirilen bir kateter yardımıyla mesane içine özel boya içeren bir serum verilir ve idrar yaparken alınan radyolojik görüntüler değerlendirilir.
• Sistoskopi: Özel kameralı bir sistem ile üretra ve mesane içi değerlendirilir ve gerekirse altta yatan tetikleyici durum tedavi edilir.
Nasıl tedavi edilir?
Eğer altta yatan idrar yolu enfeksiyonu, vajinal enfeksiyonlar, kabızlık gibi sağlık problemleri var ise uygun tedaviler verilerek altta yatan problemin çözülmesi ile idrar kaçırma da kendiliğinden ortadan kalkacaktır. Diyete bağlı geçici idrar kaçırma sorunları beslenme ve yaşam tarzı değişiklikleri ile düzelecektir.
Davranış tedavileri
• Mesane Eğitimi: Mesane eğitimi programının amacı beynimizin mesane üzerindeki kontrolünü tekrar kazanmaktır. Programı uyguladığınızda sık idrara çıkma, sıkışma ve tuvalete yetişemeden kaçırma gibi yakınmalarınız kontrol altına alınır. Acil idrar yapma isteği ortadan kalkana kadar idrar yapmanın engellemesi esasına dayanır. Başlangıçta acil idrar hissi ortaya çıktığında 10 dakika idrar tutmaya çalışılır. Amaç idrar yapma sıklığı 2-4 saate çıkana kadar tuvalete gitme aralıklarını uzatmaktır.
• İkili İşeme: Taşma tipi idrar kaçırmanın engellenmesi için mesanenin tam olarak boşaltılmasını öğrenmeye yardım etme amacıyla uygulanır. Birkaç dakika ara ile iki defa idrar yapmaya çalışılır.
• Programlı Tuvalete Gitme: İdrar ihtiyacı olmasa bile düzenli olarak 2-4 saat ara ile tuvalete gidilmesi önerilir.
• Sıvı ve Beslenme Yönetimi: Alkol, kafein, asitli yiyecek ve içeceklerin azaltılması ya da kesilmesi gerekebilir. Sıvı alımının günlük 4-6 bardak ile kısıtlanması, yatmadan 2 saat öncesinden sıvı alımının kesilmesi ve uyku öncesi idrar kesesinin boşaltılması, kilo verilmesi ve fiziksel aktivitenin arttırılması problemi ortadan kaldırabilir ya da şikayetleri azaltabilir.
Pelvik Taban Kas Egzersizleri
Kegel egzersizleri olarak da bilinen pelvik taban kas egzersizleri idrar akımını kontrol eden pelvik taban kaslarının güçlendirilmesi amacıyla yapılır. Bir insan gün boyunca pelvik taban kaslarını sık sık kullanır; idrar ihtiyacı hissettiğinde tuvalete gidinceye kadar bu kasları sıkarak idrarını tutmakta, tuvalete ulaşınca da bu kaslarını gevşeterek idrarını yapmaktadır. Bu teknik özellikle stres tipi idrar kaçırmada etkili olsa da sıkışma tipi idrar kaçırmada da fayda sağlayabilir.
Pelvik taban kas egzersizlerini yapmak için, öncelikle idrar akımını durdurmaya çalıştığınızı hayal edin, sonrasında;
• İdrarınızı tutmak için kullandığınız bu kasları sıkın ve 5 saniye boyunca bekleyin ve sonrasında 5 saniye boyunca gevşeyin
• Zamanla sıkma ve bekleme süresini 10 saniyeye kadar çıkarın
• Bu işlemi bir seferde 10 tekrar olacak şekilde uygulayın ve gün içinde en az 3 set halinde tekrar edin
• Her hafta sayıyı düzenli şekilde arttın ve 6 ay boyunca bu egzersizi yapmaya devam edin
Elektrostimülasyon
Rektum ya da vajen içine geçici olarak yerleştirilen elektrodlar aracılığı ile uygulanan düşük akımlı elektrik uyarıları sayesinde pelvik taban kaslarının güçlendirilmesi amaçlanır. Stres tipi ve sıkışma tipi idrar kaçırmada etkili olabilir ancak tedavinin birkaç ay devam etmesi gerekir.
İlaç Tedavisi
• Antikolinerjik İlaçlar: Bu gurup ilaçlar aşırı aktif mesane ataklarını baskılar ve sıkışma tipi idrar kaçırmada faydalı olurkar. Bu amaçla; oksibutinin, tolterodin, darifenasin, fesoterodin, solifenasin, trospiyum gibi etken maddeler kullanılır.
• Duloksetin: Asıl olarak depresyon tedavisinde kullanılan bu ilaç, pelvik taban kas tonusunu arttırıcı etkisi nedeniyle stres tip idrar kaçırmada da tercih edilmektedir.
• Mirabegron: Sıkışma tipi idrar kaçırma tedavisinde kullanılır. Bu ilaç mesane kaslarını gevşeterek idrar kesesinin kapasitesini arttırır. Aynı zamanda bir seferde yapılan idrar miktarını arttırarak idrar kesesinin tam boşalmasına yardımcı olur.
• Alfa Bloker İlaçlar: Erkeklerde görülen sıkışma tipi ve taşma tipi idrar kaçırma durumlarında mesane boyun kaslarını ve prostat içine uzanan kas liflerini gevşeterek idrar kesesinin boşaltılmasını kolaylaştırır. Bu amaçla; tamsulosin, alfuzosin, silodosin, terazosin ve doksazosin gibi etken maddeler kullanılır.
• Östrojen içeren kremler: Düşük doz bölgesel östrojen içerek kremlerin kullanılması üretra ve vajen dokularının yenilenmesini ve güçlenmesini sağlayarak idrar kaçırma şikayetlerini azaltabilir.
Tıbbi Cihazlar
• Üretral Tıkaç / Urethral Insert: Küçük, tampon benzeri, tek kullanımlık cihazlardır ve idrar kaçırmayı tetikleyen aktiviteler öncesinde üretra adı verilen dış idrar kanalına yerleştirilirler. Kaçağı önleyici tıkaç vazifesi görürler ve idrar yapmadan önce çıkarılırlar.
• Pesser / Pessary: Vajen (hazne) içine yerleştirilen ve tüm gün duran sert bir halkadır. Bu cihaz vajene yakın yerleşmiş olan mesaneyi yukarı doğru kaldırır ve idrar kaçırmayı önler. Mesane ve rahim sarkması durumunda etkilidir.
Girişimsel Tedaviler
• Hacim arttırıcı madde enjeksiyonları: Sentetik bir madde üretra adı verilen dış idrar kanalını çevreleyen doku içine uygulanır. Bu dolgu maddesi üretrayı kapalı tutar ve idrar kaçırmayı kontrol altına alır. Cerrahi yöntemlere kıyasla etkinliği düşüktür ve düzenli aralıklarla tekrarlanması gerekir.
• Botox: Aşırı aktif mesane hastalığı ve sıkışma tipi idrar kaçırma şikayeti olan hastalarda daha basit birinci basamak tedaviler başarısız olduğunda uygulanır. Düzenli aralıklarla tekrarlanması gerekir.
• Sakral Nöromodülasyon: Cilt altına yerleştirilen ve mesane kontrolünü sağlayan sinir guruplarının da içinde bulunduğu sakral sinirlere ağrısız sinir uyarıları gönderen bir cihaz aracılığı ile uygulanır. Diğer tedavilerin işe yaramadığı sıkışma tipi idrar kaçırma durumunda fayda sağlayabilir. Cihaz kalça bölgesinde cilt altına yerleştirilerek doğrudan sakral sinirlere bağlanabilir ya da bilek seviyesindeki sinirler aracılığı ile sakral sinire uyarılar gönderebilir.
Cerrahi Tedaviler
Daha basit tedavi yöntemlerinin başarısız olduğu durumlarda uygulanabilir.
• Askı Operasyonları: Stres tipi idrar kaçırma tedavisinde uygulanan bu operasyon askı vazifesi görmesi amacıyla hastanın kendi dokusu ya da özel sentetik malzemelerin üretra adı verilen dış idrar kanalı ve mesane boynu altına vajinal yolla yerleştirilmesi ile yapılır. Özellikle öksürme ve hapşırma gibi karın içi basıncın arttığı durumlarda idrar kanalının kapalı kalması sağlanır.
• Mesane Boyun Süspansiyonu: Kas dokularının kalınlaştığı, mesane ve üretranın birleşim yeri olan mesane boynu ve üretraya destek sağlamak amacıyla geliştirilmiş bir yöntemdir. Karın alt bölgesine yapılan bir cerrahi kesi ile gerçekleştirilir. Bölgesel ya da genel anestezi gerekir.
• Sarkma Cerrahisi: Miks tip idrar kaçırma problemi ve rahim, mesane, rektum gibi pelvik organ sarkması olan kadınlarda askı operasyonları ve sarkma cerrahisi birlikte uygulanır.
• Yapay Üriner Sfinkter / AÜS: Üriner sfinkter, mesane boynu seviyesinde, idrar kanalının etrafını saran ve kasılarak idrar kanalının kapanmasını sağlayan kas yapısıdır. Erkeklerde prostat kanser cerrahisi, iyi huylu prostat büyümesinde uygulanan açık ya da endoskopik prostat cerrahisi, sinirsel alt idrar yolu bozuklukları, travma ya da doğumsal hastalıklara bağlı gelişen idrar kanal direncinin kaybolması sonucu oluşan özellikle orta-şiddetli idrar kaçırma tedavisinde kullanılan ve uzun dönem etkinlik ve güvenilirliği ispatlanmış bir yöntemdir. İdrar kaçırma tedavisinde AÜS uygulaması, idrar kanalının dıştan bası ile kapatılması prensibine dayanır. Kadında AÜS; tek başına ya da idrar kanalının aşırı hareketli olması ile birlikte olan şiddetli idrar kaçırma, nüks idrar kaçırma ya da diğer tedavi yöntemleri ile düzeltilemeyen sfinkter yetmezliğine bağlı stres tipi idrar kaçırma durumlarında uygulanabilir. Küçük, sıvı dolu bir halka mesane boynu etrafına yerleştirilir ve idrar yapana kadar idrar kanalını kapalı tutar.
Ped ve kateter kullanımı
Eğer idrar kaçırma sorunu tıbbi tedavi ile tamamen ortadan kaldırılamıyor ise bu tür ürünlerin kullanımı idrar kaçırmanın verdiği rahatsızlığı azaltabilir.
İdrar kaçırma önlenebilir mi?
İdrar kaçırma problemi önlenemez ancak risk azaltılabilir.
• Sağlıklı kiloda kalmak
• Özellikle gebelik esnasından pelvik taban egzersizleri yapmak
• Kafein, asitli yiyecek ve içecekler gibi mesanede rahatsızlık oluşturan besinlerden uzak durmak
• Lifli gıdalar ile beslenerek kabızlığı önlemek
• Uzun süren öksürük, kabızlık durumlarında erken tanı ve tedavi
• Prostat hastalığı açısından erken tanı ve tedavi
Bazı yaşam tarzı değişiklikleri ile hayat kalitesinin bozulması önlenebilir;
Dışarı çıkarken ped kullanılabilir ve yedek kıyafet bulundurulabilir.
İdrar kaçırma durumunda cilt tahrişini önlemek için ekstra özen göstermek gerekir.
• Kişisel temizlik için lif kullanımı
• Cildin hava ile temas ederek kurutulması
• Vücudun doğal savunma mekanizmasını bozacağı için sık genital bölge temizliğinden kaçınılması
• Cildin idrar ile temasını önlemek için bariyer özelliği olan kremlerin kullanılması
Sıkışma tipi idrar kaçırma ve gece idrar kaçırmaları durumunda ev daha kullanışlı hale getirilebilir.
• Halı ve mobilyalar çarpma ve düşme riskini azaltmak için yeniden yerleştirilebilir
• Düşme ve çarpma riskini en aza indirmek için gece aydınlatmaları kullanılabilir
Fonksiyonel tip idrar kaçırma söz konusu ise;
• Yatak odasında sürgü bulundurulabilir
• Tuvalet oturağı yükseltilebilir
• Banyo kapısı daha geniş ve kolay açılabilir hale getirilebilir.
• Kolaylıkla çıkarılabilecek kıyafetler giyilebilir
