Bası yarası, dekübit ülseri ve yatak yarası terimleri doku ülserasyonunu tanımlamak için eşanlamlı kullanılan kelimelerdir. Duyu algısının azalması, idrar ve dışkı kontrolunun olmaması, dokunun nemli kalması, azalmış hareket ve sürtünme, bası yarası açılmasına katkıda bulunan faktörlerdir. Ayrı ayrı bu faktörlerin hiçbiri yara oluşumuna yol açmazken sürekli yüksek basınca maruziyet ile geri dönüşümsüz doku yıkımı ortaya çıkabilir. Genel olarak hastanede yatarak tedavi gören hastaların %9’unda bası yarası gelişir. Sırasıyla kardiyovasküler hastalıklar(%41), akut nörolojik hastalıklar(%27) ve ortopedik yaralanmalar(%15) gibi akut hastalıklara eşlik ederler.
Bası yarası önlenebilir bir hastalıktır:
Bası yaralarının en iyi tedavisinin bası yarası oluşumunun önlenmesi olması nedeni ile her vatandaş neden oluştuğunu iyi bilmelidir. Bası yarası oluşumunda tek en önemli faktör basınçtır. Yumuşak dokuların sürekli basınç altında kalması neticesinde dokunun kanlanamaması, doku ölümü ve yara açılması safhaları sırasıyla gelişecektir. Bazı olgularda bu yıkım enfeksiyon, diyabet veya nörolojik patolojiler dolayısıyla daha da hızlı olabilir.
Bası yarası oluşmaması için neler yapılmalıdır:
1) Havalı yatak kullanılmalı
2) Pozisyon değişimi: 2 saat süre kesinlikle geçirilmemelidir. Gece pozisyon değişimi gözden kaçırılmamalıdır. Eğer bu iki saatlik kritik süre aşışırsa bası yarasının ilk evresi başlayacaktır.
3) Hijyene dikkat edilmesi ve nemli bırakılmaması; idrar ve dışkı ile temas edilmemesine özellikle dikkat edilmelidir.
4) Proteinden zengin diyet ile beslenmeli ve günlük vitamin desteği verilmelidir.
5) Mobilize (hareket ettirilebilen) edilen hastalarda bası yarası oluşumu önlenmiş olur. Bu sebeple erken fizik tedavi başlanması son derece önemlidir.
Yoğun bakımlarda yatan hastalarda bası yarası oluşumu sık gözlendiği için özellikle dikkat edilmelidir.
Unutulmamalıdır ki bir kere oluşursa tedavisi son derece zordur.
Bası yarasının bir diğer özelliği de dışarıdan sadece bir kızarıklık şeklinde görülmesine rağmen aslında yaranın kemiğe kadar ilerlemiş olmasıdır. Bu durum bir buz dağına benzetilebilir. İlerleyen günlerde kızarıklık bölgesinde doku çürümesi başlayacaktır. Bu aşamadan sonra tedavi bir plastik cerrah tarafından yönetilmelidir. Eğer hasta ile iletişim kurulabiliyorsa ameliyat şansı mevcuttur.
Bası yaralarının bir diğer kötü özelliği nüks oranının çok yüksek olmasıdır. %95 kadar olduğu rapor edilmektedir. Tekrar etme oranının bu kadar yüksek olmasının en büyük nedeni konu ile ilgili eğitimsizliktir.
Kişiye eğer ameliyat endikasyonu konulmuş ise ameliyat öncesi dönemde hasta bakımı başlanmalı; uygun beslenme desteği, enfeksiyonla mücadele, basıncın azaltılması ve kas spazmı ve kontraktürlerin çözülmesi gerekmektedir. Günlük 25-35 cal/kg harici kalori verilmelidir. Günlük protein ihtiyacı ülser boyutu ve protein düzeylerine göre 1,5-3 gr/kg’ dır. Bu normal ihtiyacın 3 katı kadardır. Yara iyileşmesi için gerekli vitamin ve eser element desteği sağlanmalıdır (A,C vitaminleri, çinko, kalsiyum, demir elementleri).
Bası yarası önlenmesindeki ilk amaç dokuya kan gitmesini önleyen ve doku yıkımına neden olan basıncı hafifletmektir. Her 2 saatteki 5 dakika yatma pozisyonunun değiştirilmesiyle, basıncın zararlı etkilerinin ortadan kalktığı gösterilmiştir. Ayrıca içi hava veya sıvı dolu olan yataklar kullanılmaktadır. Bu tür yataklar kullanmakla yara iyileşmesi sağlanamaz; sadece olayı başlatan basınç hafifletilmiş olur. Günlük yara bakımları ve diğer açıklanan faktörlere dikkat edilmelidir.
Spinal kord yaralanmalarında spastisite (kasın sürekli kasılı halde bulunması hali) sık görülen bir durumdur ve düzeltilmelidir. Eğer düzeltilmezse iyileşme sürecini olumsuz etkileyecektir.
Bası yaralarında öncelikle cerrahi dışı tedavi denenmelidir. Ameliyat öncesi dönemde hastalar bir süre izlenir; ölü dokular temizlenir; hastaya destek tedavisi yapılır; bu sürede iyileşme gözleniyorsa konservatif tedaviye devam edilmelidir. Yara bakımında ortam nemli tutularak yara iyileşmesi için optimum ortam sağlanmalıdır.
Cerrahi tedavide 3 temel prensip mevcuttur. Bunlar debridman(ölü dokuların temizlenmesi), ostektomi (kemik çıkıntıların alınması) ve yaranın uygun şekilde kapatılmasıdır.
Bası yaralarının tedavisiyle ilgilenen başta plastik cerrahlar olmak üzere dahiliye, endokrin, nöroloji, üroloji, fizik tedavi ve psikiyatri bölümlerinin hekimleri ortak çalışarak hareket etmektedir. Nüks riski çok yüksek olan ve tedavisi ülke ekonomisine oldukça fazla yük getiren ayrıca da önlenebilir bir hastalık olan bası yarası oluşum nedenleri halka iyi anlatılmalı ve bu konuda bilinçli bir toplum oluşturulmalıdır.
Bası yaralı hastalar ameliyat edilmeden önce gerekli psikiyatrik destek verilmektedir. Hastalar mutlaka yüz üstü yatma pozisyonuna alıştırılmaktadırlar. Genel protokol olarak genel durum bozukluğu mevcut olan hastalarda öncelikle kan değerleri düzeltilmekte, proteinden zengin diyet sağlanmakta ve yeterli referans değerlerine ulaşıldığında operasyona alınmaktadır; ameliyat öncesi ve sonrası havalı yatak mutlaka kullanılmaktadır. Unutulmamalıdır ki aynı bölgedeki yarayı onarmak için kullanılabilecek doku sayısı son derece kısıtlıdır.
Bu yazı, genellikle bilinçsiz ve eğitimsiz olan hasta ve hasta yakınlarının, bası yarası oluşması veya nüks etmesinin önlenmesinde bilgilendirilmelerini amaçlamaktadır.
