Uykusuzluk sorunu

Aşağıda uykusuzluk (insomniya) sorununda genel tanı ölçütleri ve yapılması gereken müdahaleler konusunda aydınlatıcı bilgiler sunulmuştur.

İnsomniya toplumda yaygın olarak karşılaşılan bir sorundur. Araştırmalarının büyük kısmında erişkin nüfusun yaklaşık 1/5’inde insomniya yakınması bildirilmektedir.

Uykusuzluğun bir sorun olarak görülmesi için haftada 3 kez ve üzeri önemli bir sorun olarak yaşanması gerekir.

-Uykuya dalma güçlüğü

-Uykuyu sürdürme güçlüğü

-Sabah erken uyanma

-Dinlendirici olmayan uyku

biçiminde yakınmalar yaşanabilir.

Nedenleri:

İnsomniya bir çok nedenden kaynaklanabilir.

-Biyolojik nedenler, genetik yatkınlık,

-Mükemmeliyetçi kişilik özellikleri, yüksek kaygı düzeyi,

-Uyarıcı ilaçlar, bağımlılık yapıcı maddeler,

-Yaşam tarzı, gece nöbetlerinde çalışma gibi birçok neden sayılabilir.

Tek başına insomniya yakınması bir ruhsal bozukluk olarak insomniya tanısının konulması için yeterli değildir. Bu durumun kişinin yaşamını olumsuz etkilemesi, mesleki ve sosyal ilişkileri bozması ve en az bir ay süreyle bu durumun sürmesi gereklidir (DSM IV).

Uluslararası uyku bozuklukları sınıflandırmasının birinci baskısına göre insomniya birincil ve ikincil olarak ikiye ayrılmış, ruhsal ya da fiziksel bir hastalığa bağlı gelişmiş olan insomniyalar ikincil olarak kabul edilmiştir.

Birincil insomniyalar kötü uyku hijyenine bağlı, psikofizyolojik insomniya, uyku düzeyini yanlış değerlendirme, idiyopatik insomniya olarak tasnif edilmiştir. Bu sınıflandırmaya göre birincil insomniyada uyku sorunu en az bir ay süre ile devam etmesi ve kişinin toplumsal, mesleki işlevsellik alanlarında bozulmaya neden olması gerekir.

Öte yandan hastalarda izlenen uyku sorunu, narkolepsi, solunumla ilgili uyku bozukluğu, sirkadyen ritim uyku bozukluğu, parasomni gibi başka bir uyku bozukluğu sırasında majör depresyon, anksiyete, deliryum gibi tablolar sırasında ortaya çıkmış olmamalıdır.

Ayrıca genel bir tıbbı duruma, madde kullanımına, tedavi için kullanılan bir ilacın etkilerine bağlı olarak ortaya çıkan insomniyalar birincil insomniyadan ayrılmalıdır.

Tablo. İnsomniya Genel Tanı Ölçütleri. (Uluslararası Sınıflandırma  2. baskı 2005)

Uykuyu başlatma, Sürdürme, Sabah erken kalkma yakınmaları süregen biçimde kişide dinlendirici olmayan ya da kalitesiz bir uykuya yol açar. Çocuklarda uyku güçlüğü bakıcı tarafından yatma zamanına direnme ya da yalnız başına uyuyamama olarak bildirilir.

2.Yukarıdaki bulgular uyku için yeterli çevresel şartlar ve fırsatlar sağlanmasına karşın ortaya çıkmıştır.

3.Gece uykusuzluğu ile bağlantılı olarak hasta tarafından bildirilen en az bir gündüz sorunu eşlik eder.

I.      Yorgunluk ya da halsizlik

II.      Dikkat ya da bellek yetersizliği

III.     Sosyal ya da işle ilgili işlev bozukluğu ya da zayıf okul performansı

IV.     Duygudurum düzensizliği ya da çabuk sinirlenme

V.     Gündüz uyku hali

VI.     Motivasyon, enerji ve başlamada azalma

VII.     Araba kullanırken ya da çalışırken hata yapma eğilimi

VIII.     Uyku kaybına tepki olarak gerginlik, başağrısı ya da gastrointestinal belirtiler oluşması

IX.     Uyku ile ilgili kaygı ve aşırı ilgi

Tablo:  Uykusuzluğa yol açabilen belli başlı madde ve ilaçlar

Uykusuzluğa yol açabilen önemli madde ve ilaçlar

Kafein, Nikotin

Alkollü içecekler; Alkol başlangıçta gevşeme ve uykuya yol açarken gecenin ilerleyen saatlerinde uykuda bölünmelere yol açar.  Bağımlılarda alkol yoksunluğu uykusuzluğa yol açar.

SSS uyaranları

Amfetamin türevleri

Kokain

SSS depresanları

Nazal dekonjestanlar: Psödoefedrin

Antidepresifler

Antihipertansifler

Kortikostreoidler

Antiparkinson ilaçlar (dopamin agonistleri)

Uykusuzluk (İnsomniya) Tedavisi

Uykusuzluğun tedavisinde değerlendirme ve tanı koyma alt tipin belirlenmesi en önemli basamaktır. Doğru tanı değerlendirmesi sonrasında hastanın uyku günlüğü ile haftalık ya da 2 haftalık sürelerle kontrole çağrılması önerilir.

Bu süreçte öncelikle

1.Uyku hijyeni önerileri ile tedaviye başlanmalıdır.

2.Sırada uyaran kontrol tedavisi,

3.Sırada eğer sonuç alınmamışsa ilaç tedavilerine geçilmelidir. Bütün bu aşamalardan yarar sağlanamamış ve kronikleşmiş bir süreç söz konusu ise uyku kısıtlaması basamağına geçilebilir.

Bilişsel davranışçı model bütün bu basamakları içermekte bütünleştirici bir tedavi modeli ortaya koymaktadır. Bilişsel davranışçı tedavi klinik uzman rehberliğinde gerçekleştirilmelidir.

Uyku hijyeni eğitimi:

Kişi uyku hijyeni ve bu konuda yapması gerekenler konusunda bilgilendirilir. Daha sonra yaşamına geçirmesi için yaşamdaki deneyimleri üzerinde durulur ve bir eğitime dönüştürülür.

Uyku hijyeni düzenleme önerileri arasında şunlar sayılabilir:

Uyku öncesi aşırı yemek ya da açlık, uyarılmışlık durumu ve gerginliği artırabilecek aşırı zihinsel ya da bedensel aktivite, aşırı kahve, tütün, alkol ve kolalı içeceklerden sakınma, yatak odasının aşırı ses, ışık, soğuk ya da sıcaktan arındırılması gibi tedbirler alınır.

Uykuyu engelleyebilecek ya da sürekliliğini bozabilecek ilaç alımı engellenir. Örneğin; psikostimulan ya da diüretik ilaçlar gibi.

Uyku öncesi gevşeme egzersizleri yapma ya da ılık duş alma gibi önerilerde bulunulur.

Eğer gerekliyse, hastanın uyku sorununda da rol oynayabilecek çatışmalarının ele alınacağı psikoterapötik yaklaşımlarda bulunulur.

Diğer yöntemlerden yararlanmayan hastalara uyku kısıtlama tedavisi önerilebilir. Bu tedavi hasta ile hekim arasında iyi bir uyumun kurulabilmesi ile başarılı olabilir.

Uyku günlüğü tutunuz:

Uyku günlüğü oluşturma ve hastanın belirtilerini nasıl değerlendireceğinin öğretilmesi uykusuzluğun tedavisinde en önemli basamaklardan biridir. Uyku hijyeni önerileri, ilaç tedavisi, uyku kısıtlaması gibi birçok yöntemde uyku günlüğü kaydı mutlaka yapılarak kendini değerlendirme sağlanmalıdır.

Gevşeme terapisi uygulayınız:

Gevşeme aşırı fizyolojik uyarılmayı azaltmaya yardımcı olur. Gevşeme tipik olarak ayaklardaki kaslardan başlatılır, kasları sıkma ve gevşetme her iki ayak ve bacakta karşılıklı olarak yapılır ve bir yukarıdaki kasa geçilerek gövde ve kollardan başa doğru sürdürülür. Her bir kas bölgesinde 10-15 saniye durularak gevşeme sağlanmalıdır. Bu sırada giderek gevşediğini ve rahatladığını düşünmesi istenir. Bununla birlikte gevşeme egzersizi uykudan önce yoğunlaşan aşırı zihinsel aktiviteyi de azaltacaktır. Uyku hakkında oluşturulan olumsuz düşünceleri azaltarak olumlu düşünceleri başlatabilecektir. Dikkatin başka yöne yönlendirilmesiyle uykuyla ilgili kaygılar azalacaktır.

Hastaların uyaranları kontrol etmeleri için uyması gereken kurallar

1.Sadece uykunuz geldiği zaman yatağa gidin.

2.Yatağı uyku dışındaki amaçlar için kullanmayın, burada cinsel aktivite dışında kalan okuma, TV izleme, yemek yeme gibi etkinlikler kastedilmektedir.

3.Uykuya uzun süre dalamazsanız, diğer bir odaya geçerek orada zaman geçirin, uykunuz gelince tekrar yatağınıza geçiniz.

4.Halen uykuya dalamadıysanız bir önceki kuralı tekrarlayınız.

5.Her sabah aynı saatte kalkmaya gayret ediniz. Gece saat kaçta yatarsanız yatın sabah aynı saatte kalkmalısınız.

6.Gündüz uyumamalısınız.

Doç. Dr. Selçuk Aslan