MENOPOZ
Bir çok kadının korkulu rüyası olan menopoz; aslında yaşamın diğer dönemlerinden bazı konularda farklılık göstermesine rağmen, uygun önlemler alındığında ve yaşam biçimi belirlendiğinde, kadının sağlıklı, bilinçli ve en doyumlu yıllarını yaşayabileceği bir dönem olacaktır.
Nedir menopoz? Genellikle bir yıl süreyle menstrüasyon (adet) görmemek olarak tanımlanır.
Adet kanaması nedir? Menstrüasyon (adet kanaması), belli zaman aralıkları ile rahim iç tabakasının kabarıp dökülmesidir.
Rahim nedir? Kadın iç üreme organları; vajinanın ucunda yer alan armut büyüklüğünde bir rahim, her iki yanında ceviz büyüklüğünde yumurtalıklar ve onlara doğru uzanan tubalar (kanallar)dan oluşur.
Üreme organları nasıl çalışır? Beyinden ve hipofizden gelen hormonların kontrolünde, bir ay sağda bir ay solda olmak üzere yumurtalıklarda follikül dediğimiz kistler oluşur. Bu kistlerden genellikle sadece bir tanesi 2-2.5 cm çapına kadar büyür, çatlar ve içinden insan vücudunun en büyük hücresi olmasına rağmen, toplu iğne başından ufak, milimetrenin beşte biri büyüklüğünde yumurta çıkar ve kanalda ilerlemeye başlar.
Gebelik nasıl oluşur? Yumurta, kanalda spermler (erkeğin tohum hücreleri) ile karşılaşırsa gebelik oluşabilir. Bu olasılık, 35 yaşın altında her ay için dörtte bir, 35 yaş üzerinde beşte bir olacaktır. Döllenmiş yumurta kanalda 5 gün ilerledikten sonra rahim içine yuvalanır ve gebelik oluşur. Döllenmiş yumurta kanalda ilerleyemez ve burada büyürse ciddi sağlık sorunu olan dış gebelik oluşur.
Yumurtalıktan çıkan hormonlar nelerdir? Yumurtalıktan östrojen ve progesteron hormonları salgılanır. Hipofizden salgılanan FSH hormonu etkisiyle gelişen, follikül kistinin salgıladığı östrojen hormonu, rahim iç tabakasını kabartmaya başlar. LH hormonu etkisiyle follikül çatlar, içindeki yumurtayı tubaya (fallop kanalına) gönderir, follikül yerine oluşan sarı cisim progesteron hormonu salgılar, bu hormon da rahim iç tabakasında östrojenin yaptığı kabarma etkisini değiştirir (Bir anlamda rahim içi kanserinden koruyucudur). Progesteron genelde 14 gün salgılanır ve sonra rahim iç tabakası dökülür (adet kanaması). Demek ki kadında yumurta, adetten 14 gün önce çıkacak, 2 gün yaşayacak ve 3 gün yaşayan spermlerle karşılaşırsa, bu dönemde gebelik olasılığı artacaktır.
MENOPOZ, YUMURTALIKLARDAKİ FOLLİKÜLLERİN TÜKENMESİDİR. MENOPOZDA FOLLİKÜL GELİŞİP ÇATLAMAYACAK VE İÇİNDEN YUMURTA ÇIKMAYACAK VE ARTIK ÇOCUK OLMAYACAKTIR.
GELİŞEN FOLLİKÜL OLMAYACAK ÖSTROJEN VE PROGESTERON HORMONU SALGILANMAYACAK VE ADET KANAMASI GELMEYECEKTİR.
HİPOFİZ, FOLLİKÜL GELİŞTİRMEK İÇİN SÜREKLİ FSH VE LH HORMONU SALGILAYACAK, YUMURTALIKLAR BUNA YANIT VERMEYECEĞİ İÇİN, BİZİM MENOPOZ TANISI OLARAK BİLDİĞİMİZ, KANDA YÜKSEK FSH VE LH VE DÜŞÜK ESTROJEN E2 DEĞERLERİ ORTAYA ÇIKACAKTIR.
Menopozda yumurtalıkların işlevleri bitmiştir. Yumurta gelmeyince gebelik oluşmayacak, hormon gelmeyince de adet olmayacaktır.
Menopoz, ülkemiz kadınlarında genellikle 48-52 yaş arasında ortaya çıkar. Ailede erken menopoz varlığında, sigara içen kadında, stresli şehir yaşantısı, tiroid ve kortizon hormonları etkisi gibi bazı nedenlerle menopoz daha erken yaşlarda ortaya çıkabilir. MENOPOZU ENGELLEMEK VEYA GECİKTİRMEK DİYE BİR KAVRAM YOKTUR, ÇÜNKÜ YUMURTALIKLARIN İŞLEVİ BİTMİŞTİR. SADECE EKSİK OLAN HORMONLARIN ORTAYA ÇIKARDIĞI BULGULARIN BAZILARINI AZALTABİLİRİZ.
Her kadının menopoza girerken farklı yakınmaları vardır. Östrojenlerin, vücudundan çekilmesiyle, kadında bazı bulgular görülmeye başlanır; gövdenin sadece üst bölümünde ortaya çıkan ateş basmaları vardır. (Bunlar 15-20 saniye sürebilir günde birkaç kezden haftada birkaç keze kadar değişebilir), arkasından ter boşanmaları oluşur, çarpıntı gelir, uykusuzluk vardır, depresyon, huzursuzluk ve sinirlilik vardır. Pencereler sıcak diye açılır, yaşamın tadının olmadığından bahsedilir. Bu yakınmalar her kişide farklı düzeyde oluşacak ; sıcakla, yorgunlukla, üzüntü ve stresle kafein (kahve, nescafe) ve alkol alındığında artacaktır. Menopoz öncesi dönemden, menopozdan yıllar sonrasına kadar devam edebilir.
Bu bulgular buzdağının sadece tepesini gösterir. Hormonların azalmasıyla kadında bazı yapısal değişiklikler oluşacaktır. Bunlar başlıca üç grupta toplanabilir;
1. ATEROSKLEROZ (DAMAR SERTLİĞİ) ve buna bağlı koroner kalp hastalıkları artacaktır. Östrojen eksikliğine bağlı damarlardaki yapısal değişiklikler, iyi kolesterol HDL'de azalma ve kötü kolesterol LDL'de yükselme, kan yağları ve şekerinde artış, tansiyon yükselmeleri, arkasında kilo almalar menopozun beklenen bulgularıdır. Aşırı kilolular, sigara içenler yeterli spor yapmayanlar risk grubundadırlar. Ne yazık ki hormon tedavilerinin artık bu bulguları azaltmadığı düşünülmektedir. Bu nedenle menopoz öncesi dönemden itibaren, kadınlar yaşam biçiminde belirgin değişiklikler yapmak zorundadırlar. Sağlıklı beslenmek için; kırmızı etten beyaz ete (tavuk,balık) dönülmeli, bitkisel proteinlerden, fitoöstrojen içeren soya fasülyesi tüketilmeli, spora (özellikle yürüyüş ve yüzmeye) ağırlık verilmelidir. Sigara içen kadınlarda kalp krizi riskinin %10'dan % 40'lara çıkabileceği de mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır.
2. OSTEOPOROZ (KEMİK ERİMESİ); Östrojenin azalması, kemik yapım ve yıkım arası dengeyi bozacak, önce vücut kemik kitlesinin %10'unun kaybıyla osteopeni (kemik azalması) ve %25'inin kaybıyla osteoporoz (kemik erimesi) oluşabilecektir. Zayıf, hareketsiz, güneşe çıkmayan ve sigara içen kadınlar risk grubundadırlar. Hormon Replasman Tedavisi (HRT), dediğimiz menopozda azalan östrojen ve progesteron hormonlarının dışardan takviyesi, özellikle ilk 5 yıl içinde kullanıldığında, kemik erimesini yarı yarıya azaltabilecektir. Menopoza girişte; ilk beş yıl içinde,vücut kemik kaybı hızı, yılda %4 iken (BEŞ YILDA %20), beş yıldan sonra yıllık %1'e düşecektir. Günümüzde büyük çalışmalar, hormon kullanan kadınlarda ilk beş yılda, meme kanserinde artış olmadığını belirtmektedirler. Bu nedenle; menopoza girer girmez başlayan ve 5 yıl süren hormon takviyesi; özellikle risk grubu kadınlarda, kemik erimesini % 50 oranda azaltabileceği için önerilebilir.
3. ALZHEİMER; unutkanlık gibi erken bunama belirtileri gösteren bu hastalık erken menopoza girenlerde daha sık olarak karşımıza çıkar. Ailede varsa menopozdan sonra kadında risk daha da artacaktır. Azalan östrojenin, beyinde sinir hücreleri arasındaki sinapsların üzerindeki olumsuz etkisi önemlidir. Hormon tedavisi, Alzheimer olasılığını azaltmada iyi bir seçenek gibi gözükmektedir.
MENOPOZ ÖNCESİ ADET KANAMASINDAKİ DEĞİŞİKLİKLER;
Östrojen salgılayan follikül kistlerinde azalma, her ay follikül çatlaması olmayınca sarı cisim oluşmayınca progesteron salgılanmaması nedeniyle, rahim iç tabakasında düzensiz dökülmeler olmaya başlayacaktır. Bunlar genellikle adet kanamalarında gecikme, arkasından uzun ve fazla süren kanamalar şeklinde kendini gösterir. Bazı kadınlarda adet kanamasında azalma olabilir. Hormon replasman tedavisinde, ilaçlar düzenli kullanıldığında, rahim iç tabakası düzenli kabarıp dökülecektir. Yine de tedavi sürecinde olası rahim içi kanseri risk artışını (%1'den az) belirlemek için, altı ayda bir vajinal ultranosonografi ile rahim iç tabakası kalınlığı ölçülmelidir.
4 MM ALTINDAKİ KALINLIKTA , O YIL İÇİN RAHİM İÇİ KANSERİ GELİŞME ŞANSI SIFIRA YAKINDIR VE HORMON KULLANIMINA GÜVENLE DEVAM EDİLEBİLİR.
Hormon kullanımını, unutmadan, düzenli devam ettirmemize rağmen, ortaya çıkan düzensiz kanamalarda, rahim içinden parça alınarak patolojik değerlendirme yapılması gerekebilir.
HERHANGİ BİR TEDAVİ ALMAYAN KADINDA, MENOPOZDAN BİR YIL SONRA KANAMA OLURSA %50 ORANDA RAHİM İÇİ KANSERİ DÜŞÜNÜLMELİ VE RAHİM İÇİNDEN BİOPSİ ALINMALIDIR.
ATROFİ; Menopozdan sonra azalan östrojenlerin etkisiyle vajinada, idrar torbasında, pelvis tabanını koruyan kaslarda ve ciltte incelmeler söz konusu olacaktır. Vajen dokusundaki atrofide; vajende kuruluk artacak, cinsel beraberlikte ağrılar ve bazen kanamalar olabilecek, akıntının yapısı değişecektir.
Hijyen önemlidir ;tuvalet temizliğini önden arkaya doğru yapmak, hazneyi yıkamamak, banyodan sonra çabuk kurulanmak, sık iç çamaşırı değiştirmek). Ama 80 yaşına kadar güvenle kullanılabilen, rahim ve meme kanseri riskini arttırmayan, lokal etkili östrojenli kremler atrofi yakınmalarının tedavisinde iyi seçenektir.
Vajene komşu idrar torbasındaki incelmeye bağlı; idrarda yanma, sık idrara çıkma ve gece birden fazla sık idrara çıkmayla kendini gösteren atrofik sistitlerde tekrarlama eğilimindedirler. Bunların önlemi için de, lokal östrojen tedavisinin yararlı olabileceğini unutmamalıyız.
Menopozda, pelvis tabanını koruyan kasların zayıflaması nedeniyle, idrar torbası sarkması yakınmaları (kronik öksürük, kilo alma, ağır kaldırma, kabızlık v.b. gibi nedenlerle artan idrar kaçırmaları) ve rahimin aşağı sarkması ile ilgili yakınmalar (kask ve bel ağrısı, cinsel ilişkide ağrı) ilerleyecektir. Bunları yavaşlatmak için başlangıçta pelvik taban egzersizleri yararlı olabilir (örn; KEGEL EGZERSİZLERİ). Bulgular ilerlediğinde operasyon gerekebilir.
Sonuçta; günümüzde menopozun ortaya çıkarttığı sorunların önemli bir bölümüne iyi planlanmış, dikkatli ve kontrollü, hormon tedavisiyle müdahele edilebileceği bilinmelidir. Kemik erimesi, Alzheimer, atrofiye bağlı yakınmaların tedavisinde ve kanama düzensizliğinde hormon tedavisinin yararları unutulmamalıdır. Hormon tedavisinin, kalın bağırsak kanserini de % 20-30 oranda azalttığını vurgulamakta yarar vardır.
Son olarak menopoz öncesi dönemde düzensiz yumurtlamalar olabileceği göz önünde bulundurulmalı, etkin bir gebelikten korunma yöntemi mutlaka tercih edilmelidir. Dünya sağlık örgütü, bu dönemde uygun koşulların varlığında bütün gebelikten korunma yöntemlerinin güvenle kullanılabileceğini belirtmiştir.
