ÖZET

Yurdumuzda yaygın olarak bulunan Thaumetopoea pityocampa (çamkese böceği), önemli bir allerjen olmasına rağmen hekimlerce çok iyi tanınmamaktadır. Özellikle yurdumuz için Mart Haziran ayları çam kese böceğine bağlı kaşıntıların görülebileceği dönemdir. Bundan hareketle çamkese böceğinin biyolojisini ve yol açtığı hastalığı irdeledik.

Anahtar sözcükler: çamkese böceği, çamkese tırtılı, hava yoluyle taşınan allerjye bağlı dermatoz, thaumetopoein.

Lepidoptera ailesinden olan Thaumetopoea pityocampa (çamkese böceği) önemli bir orman zararlısı olduğu gibi insan ve hayvanlar için de anjiödeme kadar götürebilen bir allerjenisite kaynağıdır.

Coğrafi Dağılımı:

Orta ve Güney Avrupa, Ortadoğu (Filistin'in kuzeyi), Kuzey Afrika (özellikle Cezayir)'de görülür. Türkiye'de ise Marmara, Ege, Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinde mevcuttur.(1)

Biyolojisi:

T. pityocampanın jenerasyon süresi bir yıldır. Bu süre içinde biyolojik dönemleri ;

Ergin (kelebek) dönemi: Kanatları kül rengidir, ön kanatlar üzerinde enine zikzak çizgiler bulunur, arka kanatları beyaz olup kenarlarında birer gri leke vadır, kanat açıklığı 4 cm kadardır. Dişinin abdomeninin sonunda yumurta koçanını örtmeye yarayan kıllar vardır. (resim 1)

Yumurta dönemi: İbreler üzerinde helezonvari dizilmiş olup üzeri pullarla örtülüdür. Herbir koçanda genelde 100-300 arasında yumurta bulunur.

Larva (tırtıl) dönemi: Maviden siyaha kadar değişen renkte olup üzerinde bol kıl bulunur yan tarafındaki kıllar gümüşü beyaz, sırtındakiler ise sarı ve kahve rengidir. (resim 2 ve 3)

Pupa (krizalit) dönemi: Toprak içinde bulunur, kozaları siyahımsı kahverengidir. Böcek bu dört dönemin ilk üçünü toprak dışında, sonuncusunu ise toprak içinde geçirmektedir.

Tıbbi açıdan önem taşıyan larva (tırtıl) dönemi, T. pityocampanın yaşam dönemleri içinde en uzun süren dönemdir. Yörenin ekolojik koşullarına bağlı olarak sonbahardan yaz başlangıcına kadar sürmetkedir. Diğer birçok Lepidopteranın aksine bu kelebeğin larva dönemi kış aylarına rastlamaktadır. Kış soğuklarından korunmak için tırtıllar koloni halinde yaşarlar ve salgılanan ipeğimsi bir maddeden ördükleri kese şeklindeki bir yuvada barınırlar. (resim 4) birinci ve ikinci larva dönemlerindeki tırtılların keseleri seyrek dokulu ve küçük olup çoğu zaman da fark edilmezler. Bu dönemdeki tırtıllar toplu olarak yer değiştirirler ve ağaç üzerinde yeni beslenme yerleri ararlar. Üçüncü larva döneminden sonra ilk büyük yuvayı yaparlar fakat bu yuva da geçicidir. Dördüncü larva dönemende genellikle tepe sürgünlerinde veya ağacın bol güneş alan yönündeki uygun bir sürgünde kışlama yuvasını yaparlar. Bu yuva beşinci dönemdeki larvaları da koruyabilecek özellikleri taşımaktadır.

Larvalar pupa olana kadar 5 safha geçirirler, kaşındırıcı özelliği olan kıllar ücüncü larval dönemde oluşur. Kışlama 4 ve 5. larval dönemde olur. (1)
Tırtılların yuva olarak ördükleri keseler kışın , özellikle güneşli günlerde bir güneş kaloriferi görevi görmektedir. Bu nedenle kış yuvalarını örmek üzere güneşi iyi gören dal ve sürgünler seçilmektedir. Türkiye koşullarında kış keseleri için tepe sürgünleri ve ağacın güneye bakan tarafındaki sürgünler tercih edilmektedir. Çamkese böceğinin larva (pine processionary caterpillar) dönemi, zararlının bulunduğu yerin coğrafi konumuna, enlem derecesine ve o yerin iklim koşullarına bağlı olarak ilkbahar aylarında tırtılların keseleri terk ederek pupa dönemine geçmek üzere katarlar halinde toprağa girmeleri ile son bulur.

Gelişmesini tamamlayan larvalar Mart sonlarından itibaren katarlar halinde beslendikleri ağaçları terk ederek toprağa inerler. Toprağa girmek üzere keseleri terk eden tırtıllar tek sıralı katarlar halinde ilerlerler.(1) Hareket halindeki tırtıl sayısı birkaç tane olabileceği gibi yüzlerce sayıda da olabilir.

T. Pityocampanın Allerjenitesi:

Mayıs ayının ilk haftasonu açık alanda, çamlar altında gün boyu bir eğitim toplantısına katılan 63 kişiden 48'I Pazartesi günü kaşıntı şikayetleriyle bize başvurdu. Önceleri durumun bir besin zehirlenmesi olabileceğini düşündük fakat hastaların bulundukları ortamda çok sayıda tırtıl olduğunu belirtmeleri üzerine toplantının yapıldığı yeri görmeye gittiğimizde yerlerde çok sayıda tırtıl ve çamlarda çam keselerini müşahade ettik. Başka bir hastamız ise ailece piknik için oturdukları bir çam ağacının altında çok sayıda tırtıl olduğunu ve oturduktan yarım saat sonra hepsinde kaşıntının baş gösterdiğini söyledi. İki hafta sonra yine pikniğe gidip tırtılların bol olduğu bir ortamda kalan bir hastamız ağir konjoktivit ve yüzünde yaygın döküntü şikayetleriyle baş vurdu. Diğer bir hastamız ise evlerinin yakınındaki çam ağacının altına giden tüm çocuklarda kaşıntının baş gösterdiğini, kurtuluşu ağacı kesmekte bulduklarını bildirdi. Ayrıca Mayıs ve Haziran aylarında çamlık alanlara gittikten sonra kendilerinde kaşıntı baş gösteren çok sayıda kişiye tanık olduk.Gördüğümüz hastaların hiçbirinde böcek ısırığına işaret olabilecek ısırılma pikürü yoktu. Yaptığımız literatür taramasında T. pityocampa ile ilgili olarak ormancı camiasindan binlerce makaleye ulaşabilmek mümkünken sınırlı sayıda tıbbi makale de bulunmaktadır. Klasik dermatoloji kitaplarında ve internet üzernden yaptığımız aramalarda tıp camiamızın konunun yabancısı olduğu kanısını edindik.

Çamkese böceği T. pityocampa tıbbi öneme sahip bir böcektir. Larva döneminde tırtılın sırtında bulunan tüyler kaşıntı reaksiyonuna yol açmasının yanısıra geçici körlük gibi oküler sorunlara hatta anaflaktik reaksiyonlara yol açabilir. (2,3) İnsanlarda görülen reaksiyonların hayvanlarda da görülebileceğini bilmek (4), böceğin yaşam siklusu, populasyonu ve ekolojik durum hakkında bilgili olmak oluşabilecek morbiditeden korunmak açısından önemlidir. (2)
T. pityocampanın yaptığı hastalık hava ile taşınan ajanların oluşturduğu bir HTAD (airborne) dermatozdur (5) . HTAD denildiğinde havaya karışıp hava yolu ile taşınan kimyasal madde ve diğer sayısız ajanın oluşturduğu tüm deri reaksiyonları anlaşılmaktadır. Bir dermatozun HTAD olarak adlandırılabilmesi için hastanın anamnezi, lezyonların klinik görünümü, mesleksel ya da hobi nitelikli etkinlikler sırasında veya istenmeden, rastlantısal olarak karşılaşılan uçucu özellikli bir ajanın varlığı ve epikütan test sonuçlarının değerlendirilmesi önem taşır.(6)

T. pityocampaya bağlı semptomatoloji iki mekanizmayla oluşur; mekanik fenomenede tüylerin penetrasyonu söz konu iken kimyasal fenomende toksik maddenin salınması söz konusudur. (7)
Tırtılın tüylerinden ayrıştırılan bir maddenin muhtemelen mast hücrelerinden salınan mediatörlerle mast hücrelerini direkt etkileyerek reaksiyona yol açtığı gösterilmiştir.(4) Mast hücrelerinin degranülasyonu doza bağlı olup histamin serbestleşmesine ve dolayısıyla kaşıntı reaksiyonuna yol açar.

Tırtılın tüyünden çeşitli elektroforetik ve immuno-elektroforetik tekniklerle ayrıştırılabilen allerjen fraksiyon, solubl bir proteindir. Bu proteinler aynı zamanda kutikula ve hemolenfte de görülür. 28.000 dolton ağırlığında olan bu protein 13.000 ve 15.000 daltonluk alt ünitelerden oluşur. Bu kaşındırıcı protein thaumetopoein olarak adlandırılmış olup tırtıl tüylerinin salgı bezlerinde bolca saptanmıştır. (8)

Bir Akdeniz ülkesi olan yurdumuzda da T. pityocampa yaygın olarak bulunmaktadır. Önemli bir orman zararlısı olan ve ağaçların kurumasına yol açabilen T. pityocampa larval dönemde insanlarda ve hayvanlarda ciddi allerjik reaksiyonlara yol açabilmektedir. İnsan sağlığını tehdit edici özelliği sadece larval dönemle sınırlıdır. Kendi içinde 5 alt döneme ayrılan larval döneminde allerjenite gösteren tüyler özellikle L3 döneminde en belirgin patojeniteyi göstermekle birlikte L4, ve L5 dönemindeki tüyler de patojenite gösterebilir.(1,7)

Larva döneminin coğrafi ve iklim koşullarından etkilendiği göz önüne alınırsa sağlığı tehdit edici dönem Mart Haziran ayları olup bu dönemde kaşıntı bir salgın halinde görülebilir.

Tanı Tedavi ve Korunma

Tanı için mutlaka hastanın ayrıntılı bir anamnezi alınmalıdır. Anamnez alırken içinde bulunulan mevsim önemlidir. Kişinin yaşadığı yer, işi, hobileri, çamlık bir yere gidip gitmediği, çam ağaçlarında çamkeselerini ve yerlerde tırtıl görüp görmediği mutlaka sorgulanmalıdır. Hastanın elleri, yüzü, kolları, ensesi gibi açıkta kalan kısımları başta olmak üzere tüm vücudu iyice aydınlatılmış bir ortamda baştan sona muayene edilmelidir. Orman işçileri, orman köylüleri, pikniğe gidenlerle ormanlık alanda gezintiye çıkmış olanlar dikkatle sorgulanıp muayene edilmelidir.
Tırtıl tüylerinin nonimmunolojik bir mekanizmayla kontakt ürtikere yol açtığ sanılmaktadır. 16 şüpheli hastada prick testi ve immunoblotting ile spesifik IgE testleri yapılmış: hastaların %87'sinde tırtıl ekstratına karşı prick testi pozitif bulunmuştur. Hastalarda ürtikerle birlikte %79'unda anjiyoödem, %36'sında konjonktivit, %14'ünde anaflaksi görülmüş. Lezyonların görülme yerleri ise boyun %100, ön kol %93, anjiyoödem sık olup daha çok göz kapaklarında görülmüştür %79.(5)

Hastanın kaşınan bölgelerinde çizgisel tırnak izleri, hatta şiddetli kaşıntıya bağlı kanamalar olabilir. Göz konjontivasında kızarıklık ve göz kapaklarında ödem olabilir. Tanı için en önemli unsur ayrıntılı anamnez ve muayeneden geçmektedir. Eğer aylardan Mart, Nisan, Mayıs, Haziran ise; bölgede çam ağaçlarında çamkeseleri mevcutsa, kaşıntıyla gelen kişi orman köylüsü, orman işçisi veya piknik ya da gezi amacıyle ormanlık alana gitmişse hastalarda T. pityocampayı etken olarak düşünmek isabetli bir karar olacaktır.

Tedavi için lokal ve sistemik antihistaminikler yeterli olmaktadır. Şiddetli olgularda kontrendikasyon yoksa birkaç doz parenteral kortikosteroidle yakınmalar kontrol altına alınabilmektedir. Tedaviyle semptomlar birkaç gün içinde kaybolmaktadır.

Korunmak için polen ve tüylerin varlığı ile bölgedeki rezerv ve meteorolojik koşullar önemlidir. T. pityocampa ciddi bir orman zaralısıdır. Özellikle çam ağaçlarında önemli verim kaybına, ağaçların kurumasına yol açtığından ormacılık camiası tarafından yakından izlenmekte ve çeşitli mücadele yöntemleriyle yok edilmeye çalışılmaktadır. Bazen bir salgın halinde ormanları sarmakta ve mücadeleyi birkaç yıl aralıksız sürdürmek gerekmektedir.(1) Nitekim 2003 yılında Bursa'da yaygın olarak görülen olgular da böyle bir salgının sonucudur.

Gerekiyorsa Orman Bölge Müdürlüklerinden çamkese böceği populasyonu hakkında bilgi edinilmeli, salgın olan alanlara insanların girişine izin verilmemelidir. Mart- Haziran aylarında çamkeselerinin olduğu yerlere gitmekten kaçınılmalı eğer gidilecekse vücudu açıkta bırakan giysilerden kaçınılmalıdır.

Kaynaklar:

Özay F, Çamkese Böceği ve Mücadele Yöntemleri, http://www.angefire.com/ks/faruk/camkese.html
Soltz I, Mendel Z. The pine processionary caterpillar Thaumetopoea pityocampa. Harefuah. 2002 Sep;141(9):810-4, 857. Hebrew
Vega JM, Moneo I, Armentia A, Fernandez A, Vega J, De La Fuente R, Sanchez P, Sanchis ME. Allergy to the pine processionary caterpillar (Thaumetopoea pityocampa). Clin Exp Allergy. 1999 Oct;29(10):1418-23
Lamy M, Vincendeau P, Ducombs G, Pastueaud MH. Irritating substance extracted from Thaumetopoea pityocampa caterpillar; mechanism of action. Experientia 1983 Mar 15;39(3):299
Vega JM, Moneo I, Armentia A, Vega J, De La Fuente R, Fernandez A.Contact Dermatitis. 2000 Sep;43(3) 129-32

Taşkapan O, Harmanyeri Y. Hava ile taşınan ajanların oluşturduğu dermatozlar. Türkderm 2001;35:(2)91-98
Ducombs G, Lamy M, Bergaud JJ, Tamisier JM, Gervais C, Texier L. Thaumetopoea pityocampa caterpillar and man. Morfology of its venom apparatus. Epidemiological investigation . Ann Dermato Venerol. 1979 Oct;106(10);769-78
Lamy M, Pasturreaud MH, Ducombs G. Thametopoein, an urticating protein of processionary hairs of the caterpillar (Thaumetopoea pityocampa Schiff) (Lepidoptera, Thaumetopodeidae) C R Acad Sci Ш. 1985;301(5): 173-6