Giriş
Romatizmal hastalıklar, özellikle kas-iskelet sistemde ağrı, şişlik ve hareket kısıtlanması yapan ve bazen iç organlarda da bozukluklara neden olan, vücuttaki doku ve organların çoğunu tutan sistemik hastalıklardır. En çok tutulan organlar eklemler ve yumuşak dokulardır (deri, deri altı dokusu, bursalar, tendonlar, tendon kılıfları ve ligamentler).

Romatizmam hastalıklar yerleştikleri dokulara göre 4'e ayrılır:
1 - Eklem romatizmaları
2 - Yumuşak doku romatizmaları
3 - İç organların romatizmaları
4 - Bunların birlikte olduğu "karışık" tipler

Romatizmal hastalıkların hem en sık görülen hem de en önemli olanları yumuşak doku romatizmaları, artroz (kireçlenme), romatoid artrit, ankilozan spondilit, kollajen hastalıklar (SLE gibi), akut eklem romatizması ve guttur.

Romatizmam hastalıklarda ağrının özellikleri
Ağrı, romatizmal sistem hastalıklarının çoğunda en önemli semptomdur. Sübjektif bir semptom olduğundan doğru değerlendirebilmek için ağrının çeşitli özelliklerinin belirlenmesi gerekir. Bu amaçla hastaya mutlaka ağrının lokalizasyonu, ne zaman başladığı, başlangıcının ani ya da tedricen olusu, sürekli mi yoksa zaman zaman mı ortaya çıktığı, ne kadar sürdüğü, analjezik ve antiinflamatuar ilaçlara yanıtı, şiddeti ve şiddetini arttiran faktörler gibi sorular sorulmalıdır. Özellikle ağrının hareketle ilişkisi önem taşır. Genellikle iltihabi eklem ve kas hastalıklarında ağrı hem istirahatta vardır, hem de hareketle daha çok artabilir. Dejeneratif eklem hastalığında (osteoartroz) ise istirahatta ağrı pek yoktur, ancak hasta hareket ederken ortaya çıkar.
Ağrı olan bölgede bir değişikliğin olup olmadığı da sorgulanmalıdır. Ağrı sırasında deri renginde değişiklik (morarma, döküntü), isi artısı, eklem üzerinde veya çevresinde sislik ve kızarıklık olup olmadığı ağrı yorumu açısından çok önemlidir. Ayrıca ağrıya eslik eden, sistemik ateş, titreme, üşüme, zayıflama, depresyon, uyku bozuklukları gibi sistemik semptomların sorgulanması da önemlidir.

Lokomotor sistem ağrıları 3'e ayrılır: 1- Lokal ağrılar: Artrit gibi lokomotor sistem yapılarının organik bozukluklarından kaynaklanan ve iyi lokalize edilen ağrılardır. 2- Yayılan ağrılar: Bu ağrılar kas-kemik ilişkili ağrılar, radiküler ağrılar ve visseral kökenli ağrılar olmak üzere 3 tiptir. Yayılan ağrılar da lokal ağrılar gibi hasta tarafından iyi lokalize edilirler. 3- Yaygın (diffüz) ağrılar: Psikojenik ağrılar ve fibromiyalji gibi lokomotor sistemin organik bozukluğuna bağlı olmayan ve iyi lokalize edilemeyen ağrılardır.
Romatizmam hastalıklarda ağrı çeşitleri

Eklem ağrıları (Artralji)
Ağrı artritlerin ana semptomudur. Nadiren ağrısız artropatiler de görülebilir (Charcot eklemi). Ağrı daha çok hasta olan eklemde görülür ve distale doğru yayılabilir. Eklem ağrılarını iki tipi vardır:

1 - Mekanik ağrılar: Eklemin hareketi ile ortaya çıkar. İstirahatla azalır.
2 - İltihabi ağrılar: Özellikle iltihaplı artritlerde ağrı, eklemin istirahatı sırasında da vardır ve hatta istirahatta artabilir; bazen hareketle biraz azalır. Ağrının özellikleri belirlendikten sonra klinik muayeneyle eklemin sislik, sıcaklık artısı ve kızarıklık gibi diğer objektif bulgularının ortaya konması gerekir. Bu objektif bulgular saptanırsa bunun iltihabi veya dejeneratif olup olmadığını ayırabilmek gerekir. İltihabi eklem hastalıklarında eklem sistir. Sinovyal sıvı artısı, sinovyal zarda hipertrofi, periartiküler ödem, eklem kapsülünde kalınlaşma olabilir. Eklem üzerinde kızarıklık ve ısı artışı vardır ve hareketler ağrılıdır. Dejeneratif eklem hastalığı olan osteoartrozda kıkırdak ve kemik hipertrofisi, yeni kemik oluşumları ve kemik irileşmeleri saptanır.

Yumuşak doku ağrıları
Tendonlar, tendon kılıfları, ligamentler, fasyalar, bursalar, eklem kapsülü ve derialtı dokusu gibi dokular eklem dışı yumuşak dokular adini alır ve bunların iltihabi ve dejeneratif değişiklikleri yumuşak doku romatizması baslığı altında toplanır. Bu dokuların patolojilerinde değişken şiddette, lokal, palpasyonla şiddeti artan ağrılar ortaya çıkar.

Kas ağrıları (Miyalji)
Ağrı genellikle miyozitlerin en önemli semptomudur. Kas gücünde azalma ağrıya eslik eder. Özellikle polimiyozitte ağrıyla birlikte yaygın kas zaafı bulunur. Miyozitlerden başka yumuşak doku romatizmalarında da kas tutulmalarına bağlı kas ağrıları ortaya çıkar. Bu ağrılara kasların yapışma yerlerindeki tendopati ağrıları da eklenir.

Kemik ağrıları (Osteoalji)
Kemik hastalıklarının çoğunda hastalığın tipine göre değişen şiddette ağrılar bulunur. Kemik ağrıları genellikle geceleri ve mekanik aktiviteyle artar. Akut ağrılara örnek, kirik ve osteomiyelit; kronik ağrılara örnek, tüberküloz, osteosarkom, miyelom, osteomalazi ve Paget hastalığıdır.
Romatizmalı bir hastanın tek çeşit ağrı yerine birkaç çeşit ağrıyı birlikte hissetmesi mümkündür. Eklem, kas ve yumuşak doku ağrıları ayni anda duyulabilir.

Romatizmal hastalıklarda ağrı algoritması
Romatizmal hastalıkların en önemli özelliği, az sayıda ve çoğu benzer veya ortak olan belirti ve bulgularının olusudur. Bunların başlıcalar ağrı ve artrittir.
Anamnez ve fizik muayeneyle elde edilen bulgular dikkatle değerlendirilmelidir. En önemli bilgi hastalık sürecidir. Hastanın şikâyetlerinin akut, kronik veya kronik süreçte tekrarlayıcı olup olmadığı çok önemli bir yön göstericidir. Eklem tutulması varsa tutulan eklemlerin sayısı ve eklem bulgularının özellikleri de tanı olasılıklarını birkaç hastalığa kadar indirebilir. Semptomları değerlendirmedeki düşünce akışının hareket noktası ağrıdır. Ağrı ile eklemlerin semptomları ilişkilendirilerek şematik bir yaklaşım yapılabilir. Bu sema klinik tanıya ulaşmada önemli ölçüde kolaylık sağlamaktadır.
Lokomotor sistemde ağrıdan yakınan hastanın objektif bir artriti varsa yaklaşım bu artritin monoartiküler veya oligo-poliartiküler olup olmadığına göre farklı olmalıdır.