Ambliopi = Göz tembelliği
"Ambliopi" nedir?
Ambliopi, en azından gözlerden birinin erken çocukluk çağlarında normal bir görme düzeyi kazanamaması halidir. Aynı zamanda "göz tembelliği" olarak da bilinir. Belli koşullarda gözlerden biri normal bir görme keskinliğine ulaşırken, diğerinin görmesi düşük kalır ve buna ambliopik göz ("tembel göz") denir. Genellikle tek bir gözde görülse de bazen her iki gözde de bulunabilir. Ambliopi, sanıldığından çok daha sık görülen bir durumdur. Toplumda ambliopi sıklığı yaklaşık %2 ila %3 kadardır. Her ne kadar zaman zaman medyada her yaşta göz tembelliğini tedavi ettiği iddia edilen yeni bazı tedavi yöntemlerinin "reklamları" yapılsa da (bkz) göz tembelliğinin tedavisi en fazla 10-12 yaşlarına kadar mümkün olup bu yaştan sonra giderilme şansının mucizeler haricinde mümkün olmadığı bilimsel olarak kanıtlanmış bir gerçektir. Bu nedenle ailelerin çocuklarında böyle bir durumun varlığının erken teşhisi konusunda son derece hassas olmasında yarar vardır.
Çocukta normal görme nasıl gelişir?
Yeni doğan bir bebekte görmenin gelişmesi tamamen yaşamın ilk aylarında gözlerin kullanılmasına bağımlıdır. Bebeklik ve çocukluk döneminde görme sistemi hızla olgunlaşır ve görme fonksiyonları gelişir. Bu dönemde çocuğun normal görmeyi engelleyecek herhangi bir durumla karşılaşması halinde görme keskinliği yeterince gelişemez ve gözler "tembelleşir". Görme sisteminin tam anlamıyla gelişmesi ancak 10 yaşından sonra tamamlanır ve bu dönemden sonra herhangi bir gerileme görülmez. Çocukların bir gözlerinde görmenin eksik olması durumunda ileri yaşlarda bir çok mesleği seçme imkanından mahrum kalacakları ve bu şekilde ambliopi'nin kişinin tüm yaşamını etkileyebileceği unutulmamalıdır.
Ayrıca hayatın ileri dönemlerinde herhangi bir talihsiz kaza veya hastalık durumunda bir gözün kaybedilmesi durumunda eğer diğer göz ambliop ise karşılaşılacak zorluklar daha da fazla olacaktır. Ambliopi'nin tedavisinin görme sisteminin olgunlaşmasının tamamlanmasından önce, yani ilk 10 yıl içinde mümkün olacağı bilindiğine göre erken teşhisin ne kadar önemli olduğu daha iyi anlaşılacaktır.
Bir çocuğun görmesi ne zaman ölçülebilir?
Bütün çocuklarda görme seviyesinin en geç dört yaşına kadar en azından aile hekimi veya bir göz hekimi tarafından değerlendirilmesinde yarar vardır. Eğer görmenin düşük olduğuna veya gözde bir sorun olduğuna dair en ufak bir şüphe varsa aile hekimi, çocuğu bekletmeden mutlaka bir göz hekimine sevk etmelidir.
Bebeklerde görme keskinliğini ölçmek daha büyük çocuklar veya erişkinlerdekinden farklıdır. Klasik görme keskinliği muayenesi genellikle kişinin ifadesine dayalı subjektif bir yöntem olduğundan henüz sözel olarak kendini ifade edemeyen bebeklerde bu gibi rutin yöntemlerle görme keskinliğinin saptanması mümkün değildir. Bunun için gereken ileri teknikler ise ancak özel donanım ve deneyimi olan üst düzey merkezlerde mevcuttur. Örneğin İ.Ü. İstanbul Tıp Fakültesi Göz Hastalıkları Anabilim Dalı Şaşılık Departmanında bulunan Elektrodiagnostik laboratuarında Sweep VEP teknikleri ile bebeklerde görme kapasitesinin tayini mümkün olabilmektedir.
Ancak deneyimli bir göz hekimi, basit bir muayene ile dahi bir bebeğin görme keskinliği hakkında fikir sahibi olabilir. Ailede bilinen bir göz hastalığı olması halinde çocuğun 4 yaşına varmasını bile beklemeden mutlaka bir göz hekimi tarafından değerlendirilmesinde yarar vardır. Sağlıklı bebeklerde bir göz kontrolu için önerilen azami süre 2 yaştır. Prematüre bebeklerde ise kontrol doğumdan sonraki ilk 3 hafta içinde mutlaka yapılmalıdır. Bunun dışında 4 yaşında ve okula başlamadan önce de mutlaka kontrol edilmesi önerilir.
Ambliopi'nin nedeni nedir?
Işık ve şekil algılamasını engelleyen, diğer bir deyimle gözün merkezi görme noktasına ışığın ulaşmasını engelleyen her durum ambliopi'ye yol açar. Ambliopi'ye yol açan bazı haller ailevidir. Diğer bireylerinde ambliopi, göz kayması veya sair doğuştan göz hastalıklarından herhangi biri bulunan bir ailede her çocuk mümkün olan en erken yaşta bir göz hekimince kontrol edilmelidir. Ambliopi'nin başlıca 3 ana nedeni vardır:
Strabismus (Şaşılık, göz kayması). Göz kayması, ambliopi'nin en sık rastlanan nedenidir. Çocuklarda kayan gözden alınan bilgiler bir çift görme durumunu önlemek amacıyla beyin tarafından "iptal edilir". Böylece şaşılık bulunan çocuklarda beyin, sadece kaymayan diğer gözden gelen bilgileri değerlendirmeye alır. Bu durum, kayan gözün görmesinin "tembelleşmesine" neden olurken diğer gözün görmesi normal şekilde gelişir.
Göz bozukluklarına bağlı görüntü bulanıklığı. Kırılma kusurları gözlük, kontakt lens veya refraktif cerrahi yardımı ile düzeltilebilen kusurlardır. Eğer bir göz, diğerinden daha fazla hipermetropik, miyopik veya astigmatik durumda ise görüntüsü de daha bulanık olacağından bu gözden gelen bilgiler beyinde "iptal edilir" ve bu gözün "tembelleşmesine" neden olur. Bu durumda gözlerde kayma olmamasına ve çocuğun dış görünümü tamamen normal olmasına rağmen bir göz tembelleşir. Hatta bazen aile ve çocuk bu durumu çok ileri yaşlara kadar farketmeyebilir. Askerlik sırasında silah kullanırken sağlam olan gözün kapatılması anında veya bir ehliyet muayenesi sırasında bu durumun ortaya çıkması çok ender görülen bir durum değildir, ancak ne yazıkki bu dönemde teşhis konan bir ambliopi'nin hiçbir tedavi şansı yoktur.
Kesafetler, normalde tamamen saydam olması gereken göz dokularında muhtelif hastalık halleri sonucu gelişebilir. Katarakt (göz içi merceğin kesafeti) ve kornea kesafetleri (gözün en dış saydam tabakasındaki kesafetler) ambliopi'ye yol açar. Bir çocukta gözün merkezi görme noktasında net bir görüntünün oluşmasını engelleyen her türlü durum ambliopi'ye yol açar. Ambliopi'nin en ağır şekli budur.
Ambliopi nasıl teşhis edilir?
Ambliopi tanısı kolay değildir. Çocuk, kendisi bir gözünün iyi görüp diğerinin az gördüğünün bilincinde olmayabilir. Çocukta bir göz kayması veya başka bir belirgin sorun olmadıkça aile de durumun farkına varamayabilir. Ambliopi, iki gözün görme seviyeleri arasındaki farkın saptanması ile tanınır. Ancak küçük çocuklarda görme keskinliği ölçümü kolay değildir ve genellikle tahmini değerlendirme yapılabilir. Bu noktada göz hekiminin özellikle çocuk muayenesinde deneyimli olması güvenilir bir değerlendirme için şarttır.
Bir gözde görmenin az olması, her zaman ambliopi bulunduğu anlamına gelmez. Çoğu zaman sadece verilecek bir gözlüğün kullanılmaya başlanması, görmenin hızla artmasını sağlar.Göz hekimi aynı zamanda gözün içini de muayene ederek görmeyi azaltabilecek başka hastalıkları da araştıracaktır. Bu hastalıklar;
Katarakt;
İltihabi durumlar;
Tümörler;
Göziçinin diğer hastalıkları.
Ambliopi nasıl tedavi edilir?
Ambliopi'nin tedavisi için çocuğun "tembel" olan gözünü kullanmaya zorlanması gerekir. Bu genellikle iyi gören gözün belli sürelerde kapatılması ile sağlanır, ancak bu tedavinin haftalar, aylar, hatta bazen yıllarca sürdürülmesi gerekebilir. Aynı zamanda kırılma kusurlarının gözlük ile düzeltilmesi de gerekir. Bazen bir takım göz damlaları da tedaviye eklenebilir.
Bu konuda deneyimli göz hekimlerinin kullandığı kapama tedavisine eşlik eden muhtelif metodlar vardır. CAM tedavisi adıyla bilinen ve 70'li yıllarda Cambridge Üniversitesinde geliştirilen bir yöntem sonradan büyük oranda terkedilmiştir. Parozzani ve ark.'nın 80'li yıllardaki uygulamalarına dayanarak tarafımızdan geliştirilen bilgisayar kontrollu bir makular stimulasyon egzersiz programı (Ambliomat) 15 yıldan bu yana İ.Ü. İstanbul Tıp Fakültesi Göz Kliniği Şaşılık departmanında başarı ile uygulanmaktadır.
Ambliopi ile birlikte gözde kayma da bulunması halinde ambliopi tedavisine şaşılık ameliyatından önce başlanır ve genellikle ameliyattan sonra da sürdürülür. Katarakt veya bir başka hastalık olması halinde ameliyatın buna yönelik planlanması gerekir, ancak bu tip ameliyatlardan sonra da ambliopiye yönelik tedavi mutlaka sürdürülmelidir. Bu yapılmadığı takdirde;
Ambliopik gözde ciddi ve kalıcı bir görme eksikliği gelişir;
Derinlik hissi (üç boyutlu görme) kaybolur;
İyi gören gözün hastalanması halinde hayat boyu görme eksikliği oluşur;
Ambliopi'nin tedavisi konusunda göz hekiminiz size gerekli bilgileri verecektir, ancak tedaviyi uygulamak, yürütmek ve sürdürmek konusundaki asıl gayret ve zahmet size düşmektedir. Çocuklar genellikle gözlerinin kapatılmasından hoşlanmazlar. Bir de üstelik kapatılan göz, iyi gören gözleri olduğunda gösterecekleri tepki daha da fazla olur. Ambliopi tedavisinin en büyük zorluğu da bu noktada başlar. Sorumlu birer anne ve baba olarak çocuğu tüm tatsızlığına rağmen bu tedavinin yararları ve zorunluluğu konusunda ikna etmek zorundasınız. Tedavinin başarısında en büyük faktör ailenin bu konuda göstereceği ilgi ve istek, çocukla oluşturacakları olumlu bir işbirliğidir. Ambliopi'nin yenilmesinde anne ve babanın göstereceği gayret vazgeçilmez bir önem taşımaktadır.
Görme kaybı önlenebilir mi?
Ambliopi tedavisinde başarı, ambliopi'nin derinliğine ve tedavi başlangıcında çocuğun yaşına bağımlıdır. Eğer sorun erken farkedilmiş ve teşhis konmuşsa çocukların çoğunda görme seviyesi artar. Bu durumda dahi, tedaviyi kısa süreli de olsa 9-10 yaşına dek sürdürmek gerekir. Bu yaştan sonra ambliopi genellikle nüksetmez. Eğer teşhis geç konmuşsa tedavi başarılı olamayabilir.
